Даланзадгадаас зүүн тийш 100 километрт, Цогтцэций сумын төвөөс баруун урагш Улаан нуурын хөндийд Ухаа худаг, Цанхийн зүүн ба­руун бор толгой гэсэн жижигхэн таван толгой байдаг. Тавантолгойн нэр­ний түүх энэ. Харин энэ жижигхэн таван толгойн дор байгалийн асар их баялаг бий. “Эрдэнэс Та­ван­толгой” ХК тэнд до­лоон тэрбум тонн нүүрс­ний нөөцтэй, 68 мянган га талбайд олборлолт явуулах тусгай зөвшөөрөлтэй. Үүний нэг хэсэг болох 795 сая тоннын нөөцтэй Зүүн цанхийн ордод ийн Хятадын “Чалко” компа­нитай гэрээ хийн, олбор­лолт явуулж эхэлсэн юм.

“Эрдэнэс Тавантол­гой” нүүрсээ “Чалко”-д тонн бүрийг нь 70 ам.дол­лараар худалдах гэрээ байгуулснаар тухайн үед “Чалко”-оос манай Зас­гийн газрын дансанд 250 сая ам.долларыг урьдчил­гаа болгон байршуулсан байв. Энэ зээлээр авсан урьдчилгаа төлбөрийг уур­хайн олборлолтын аж­лыг өргөтгөх, дэд бүтцийн ажлуудыг эхлүүлэх, ца­хил­гаан станц болоод нүүрс угаах, баяжуулах үйлдвэрийн төслийг эх­лүү­лэхэд зарцуулах учир­тай байж. Харин С.Бат­болдын Засгийн газар дээрх 250 сая ам.долларын дөрөвний гурвыг Хүний хөгжил санд хийж, “21 мянга”-ыг олгосон байна. Дахин 100 сая ам.доллар урьдчилгаа болгон авснаар өдгөө төгрөгт шилжүүлбэл 460 гаруй тэрбумыг “Чалко”-оос авчихаад байгаа аж. Ойролцоогоор 300 тэрбумыг нь Хүний хөгжил сангаар дамжуу­лан иргэдэд олгожээ.

Асуудлын гол нь, С.Батболдын Засгийн газрын үед байгуулсан дээрх гэрээний үед дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнэ тонн нь 90 орчим ам.долларт эргэл­дэж байв. Гэтэл Таван­толгойн нүүрсийг тонн тутмыг нь 70 ам.доллараар “Эхний нэг сая тонныг нийлүүлж дуустал тогт­вор­той байх”-аар гэрээл­жээ. Нэг сая тонныг 2011 онд багтаан ачуулж дуусчээ. Энэ он гарснаас хойш дэлхийн зах зээлийн ханш буюу “Чалко”-ийн үнээр нийлүүлж эхэлсэн аж. 2012 оны есдүгээр сарын 17-ны байдлаар тонн нүүрсийг 66-68 ам.доллараар “Чалко”-д өгч байсан бол өнөөдөр 56 ам.доллар болтлоо буураад байна. Ирэх сард энэ үнэ улам доошлох гээд байгаа нь “Эрдэнэс МГЛ”-ийг улам ашиггүй ажиллахад хүргэж байна.

Гэрээ ёсоор таван жи­лийн турш Тавантолгойн нүүрсийг “Чалко”-д өгнө. Гэтэл үнэ, ханш нь ингэж буурснаар С.Батболдын Засгийн газрын гэрээлс­нээс хамаагүй их нүүр­сийг, гэрээнд зааснаас илүү хугацаагаар Хятад руу ачих болж байгаа юм. Үүнээс үүдэн өдгөө “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК нэлээд хүнд байдалд ороод байгаа гэнэ. “Чалко”-оос авсан зээ­лийг нь С.Батболдын Зас­гийн газар зориулалтын бусаар зарцуулчихсан. Энэ нь нэг ёсондоо тус компанийн алдагдал болж үлдсэн. Мөн дотоодын бан­куудаас авсан 130 гаруй сая ам.долларын зээлийн өр нэхэгдсээр байгаа ажээ.

Түүнчлэн гэрээний хугацаанд олборлосон нүүрсний 70 хувийг Хятадын компани, 30 хувийг Япон, Өмнөд Солонгосын компаниудад худалдах бөгөөд энэ ажлыг “Чалко” гүйцэтгэхээр тохиролцсон тухай Б.Энэ­биш “Эрдэнэс Таван­толгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал байхдаа мэдэгдэж байсан. Гэвч саяхнаас 70 бус 80 хувийг нь таван жилийн турш зөвхөн “Чалко”-д, хүссэн үнээр нь ний­лүүлэхээр тохи­ролц­сон нь ил болов.

Энэ тохироогоор бол “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн тооцоолж буй 2012 онд олборлох 3.5 сая тонн, 2013 оны 6-7, 2013 оны 10, 2014 оны 20 сая тонн нүүрсний 80 хувийг Хятад, үлдсэнийг нь “Чалко”-ийн хяналт дор Япон, БНСУ-д худалдана гэсэн үг. Баримтаас үзэхүл, “Эрдэнэс тавантолгой”-н “Чалко”-той байгуулсан гэрээг МАН-ын сон­гуульд зориулсан “тусгай ажиллагаа” байж хэмээн хардах үндэслэл харагдаж буй.

Баримт 1. “Эрдэнэс тавантолгой” ХК-ийн захирал асан Б.Энэбиш хэлэхдээ “Хятадын Чалко компанитай гэрээ бай­гуулсан нь учиртай. Хүний хөгжил санд мөнгө төв­лөрүүл гэсэн үүргийг дээрээс өгсөн. Гэтэл тэр их хэмжээний мөнгийг урьдчилан өгөх компани үнэндээ байгаагүй. Янз бүрийн гэрээ хэлцэл хийгдсэн. Эцэст нь Хятадын төрийн өмчийн компанитай гэрээ хийхээр тохиролцсон” /Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаан. 2012.09.17/

Тайлбар: Б.Энэбиш захирлын хэлснээр дээрх гэрээг ном журмын дагуу бус тухайн үеийн “дээ­рээс” өгсөн даалгаврын дагуу богино хугацаанд, зөвхөн урьдчилгаа өгсөн Хятадын компанитай хий­хэд хүрсэн ажээ.

Баримт 2. УИХ-ын гишүүн Д.Бат-Эрдэнэ “Хя­тадын Чалко ком­панитай урт хугацаанд тогтвортой үнээр нүүрс нийлүүлэх гэрээ хийн урьдчилгаа төлбөр авсан юм байна” “ /Эдийн зас­гийн байнгын хорооны хуралдаан. 2012.09.17/

Тайлбар: Эрхэм ги­шүүд, мөн энгийн иргэд ч дэлхийн зах зээлийн ханшны хамааралгүйгээр гэрээний хугацаанд нүүрсээ тонн тутмыг нь 70 ам.долларын үнээр Хя­тадын Чалко компанид нийлүүлэхээр тохиролц­сон гэх ойлголттой байв. Тухайн үеийн ТӨХ-ны дарга Д.Сугар ч ингэж мэдэгдэж байлаа. Эндээс үзвэл, хэрэв нэг сая тонн нүүрсийг л ийм үнээр авахаар гэрээлсэн гэвэл олон нийтийн эсэргүү­цэлтэй тулах байсан тул С.Батболдын Засгийн газар ийм арга хэрэглэсэн бололтой.

Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга энэ гэрээг “Тавантолгойг эр­гэлтэд оруулах олон түм­ний хүсэлд олигархиудын өгсөн хоёр дахь нокаут бол Эрдэнэс Тавантолгойг өрөнд бариулж, өтөнд идүүлж байгаа явдал” хэмээн тодорхойлж байв. Тэрээр “С.Батболдын Засгийн газар “Тонн нүүрсийг 70 ам.доллараар өгнө” гээд Хятадын Чалко компаниас “Эрдэнэс Тавантолгой”-н нэр дээр 250 сая ам.доллар зээлээд хишиг болгон тараа­чихсан. Өнөөдүүл нь бирж дээр гарах нь байтугай жолооч нарын­хаа хөлсийг өгч чадахгүй янцаглаж байна. Ард түмний өмчид менежмент хийж, ашиг хүртээх ёстой Засгийн газар нь Таван­толгойг биш, ойрын өр­сөлдөгчийг нь л уухайлан дэмжинэ. Өөрийнхөө “бөх”-ийг болохоор огт дэмжихгүй, бүр өрөнд унагаж, үнэгүйдүүлэхээр идэвхийлээд байгаа ийм л дүр зураг өнгөрсөн жилүүдэд харагдлаа. Энэ байдлаараа үргэлжилбэл, жил хүрэхгүй хугацааны дараа “Эрдэнэс таван­толгой” ХК “Чалко”-д тавьсан өрөндөө унаж, барьцаанд орох, Хятадын компанийн өмчлөлд шилжих нь тодорхой” хэмээн хэдхэн сарын өмнө бичиж байв.

МАН өнгөрсөн сон­гуульд зарцуулсан мөнгөө “Чалко”-ийн гэрээнээс босгосон байх гэсэн хардлагыг нийгэмд тө­рүүлээд байгаа юм. Эх сурвалжийн мэдээлснээр, Ерөнхий сайд асан С.Батболдын ойрын залуус уг гэрээг батлаг­дахаас өмнө, батлагдсаны дараа нь өмнөд хөрш, Хонконгоор нэг эргэлддэг байсан гэдэг.

Ер нь МАН-ынхны логикоор авч үзвэл, Ерөнхий сайд асан С.Батболд, ТӨХ-ны дарга асан Д.Сугар, ЭБЭХ-ний сайд асан Д.Зоригт нар Зүүн цанхийг зүгээр ч нэг тавиад туучихаагүй нь тодорхой. “Монголд ашиг­гүй ч маньдаа хэрэгтэй” гэсэн философитой МАН-ын заншил бас л дав­тагдсан бололтой. “Эр­дэнэс Тавантолгой” ХК-ийн Хятадын “Чалко”-той хийсэн гэрээний улмаас улс л лав хэдийнэ ашиг бус алдагдал хүлээ­гээд эхэлчихэж. Мөн Тавантолгойн баялгаас 10 хувь эзэмшдэг монголчууд хувь, хишгээ хэзээ хүртэж эхлэх нь бүрхэг үлдэв.

Б.ГАРЬД