Харь газарт
- Аав аа ! Та мөд эргээд ирнэ. Тийм ээ? Надад машин авчирч өгнө, за юу? гэж таван настай хүүгээ гүйн ирж өвөр дээр нь суухад.
- Тэгэлгүй яахав. Аав нь унаа саатахгүй бол хурдан ирнэ. Машин эвдэрдэг. бас морь ядарч зогсоно. Тэгвэл удна мэдэв үү гэхэд,
- Би таныг санадаг гэж хүү нь баацгар гараараа эрүүг илэв. Гаднаас орж ирсан эхнэр Дулам нь Чойжилыг энхрийлсэн харцаар харснаа санаа алдав.
- Дулам аа! Баян-Өлгий аймаг эндээс хол шүү дээ. Ирэх очихдоо унаа саатах ч магадгүй, ажлын бүтэмж ямар болох юм бэ? Намайг түргэн ирнэ гэж битгий их хараарай гэж Чойжил учирлангуй хэлэхэд
За гэж Дулам сулхан хэлж түгдэрснээ
Биеэ сайн мэдэж яваарай. Эрүүл л явбал болно. Бид хэд яахав, аавыгаа
хэзээ ирэх бол гэж хүлээгээд сууна даа хэмээн өгүүлэв. Дуламын ингэж хэлсний цаанаа олон жил ханилан ижил дасал болсон хань нөхрийнхөө төлөө сэтгэл тайван биш. Тэгээд ч ийм явдал нэг биш удаа таарч байсан болохоор элдвийг эргэцүүлэн битүүхэндээ сайн сайхан яваасай гэж ерөөн байжээ.
Хүрэн вааран дээвэртэй тоосгон байшингийн баруун булангийн том тасалгаа ойрын хэдэн өдөр гадна, дотны хүнээр тасрахгүй хөл үймээнтэй байв. Энэ нь Өвөрмонголын Жанчхүү хот дахь Японы онцгой яамны нэгэн салбар юм.
Буландуулж зассан бичгийн ширээний ард цайвар царайтай, сархгар хамартай, дугуй хүрээтэй шил зүүсэн дөч эргэм насны япон хүн суух бөгөөд түүнийг том тасалгаа, урт ширээтэй нь жишвэл давжаа бие нь сүргүй харагдана.Тэр, зууван гозгор толгойгоо далбис хийлгэн үл мэдэг инээмсэглэх янз үзүүлэн огцом дуугарч ярих нь өөрийн намба төрхөнд тааруулах гэсэн бололтой. Энэ хүн бол онцгой яамны салбарын дарга Гуяма ажээ. Түүний ширээний хажуу дахь түшлэгтэй зөөлөн сандалд Ази тивд Японы тагнуулын албыг удирддаг нэр алдартай гэгч хурандаа Сихара ихэмсэг сууна. Пинтүү халимаг тавьсан, нуруу намхан, малигар магнай, дэлбэгэр дэлдэн чих, үзүүр нь хавтгар хамар зэрэг нь өндөр албан тушаал ихэмсэг ноёнд арай зохиогүй мэт.
Тэр, морин дэл дээгүүр аялан явахдаа зүүгээгүй болохоос биш /Ариун эрдэнэс/-ийн олон одон энгэр дүүрэн ярайлгадаг хүн. Бас гадаад орны олон янзын хэл мэддэгээрээ гайхуулах дуртай.
Сихарагийн удирдлагаар Азийн ард түмний эсрэг үйлдсэн тагнуулын олон янзын хядлага, өдөөн хатгалга, хуйвалдааныг тоочиж барахгүй. Тэр, Жан Зо-лингийн зөвлөхийн туслах байж Мүгдэн хотын дэргэд түүнийг арал, ширээнээсээ унасан Пу-и-ийг хулгайлан авч Манж-гогийн эзэн хаанаар тавихад идэвхийлэн оролцсон зэргээрээ эзэн хаандаа нэр нүүр олсон юм.
Оросод довтлох төлөвлөгөөгөө биелүүлэхээс өмнө Гадаад Монголыг Манжууртай нэгтгэн эрхэндээ оруулах алхам хийх болно. Энэ бол Оросд цохилт болж хойд зүг рүү амжилттай ахиж зорьсондоо хүрнэ гэсэн үг. үүнийг та бүрэн ойлгож байгаа байх. Гадаад Монголыг эрхэндээ оруулах гол дэвсгэр бол, Өвөрмонголын ноёдыг гартаа атгаж үүнийгээ ашиглан Гадаад Монголд цөмрөн орох явдал юм.
Ар, Өвөрмонголыг нэгтгэж Чингэс хааны үеийнх шиг том гүрэн байгуулна гэж үндэсний үзлийг дэврээх бидэнд их ашигтай.
Манайд туршлага их байна. Өвөрмонголыг 1938 онд хятадаас хүчээр авч өөрт нь засах эрх олгосон. Өвөрмонголын засаг захиргааг байгуулснаас хойш манай улс Хятадтай байлдан цус урсгаж өвөрмонголын олон ардтай мах цусны холбоотой болсныг эндэхийн ноёд, олон ардад сайн ойлгуулж өгвөл зохино. Ер нь Гадаад Монгол руу хийх юмаа гүйцээж зорьсондоо хүрэхгүй юм бол Өвөрмонголыг ингэж тусгаар тогтнуулсны ашиг гарахгүй.
Өвөрмонголын засгийн газар гэдэг нэрээр Япон улсын зориг хүсэл, ажил үйлсийг хангалттай явуулах ёстой. Яг л Манж-Гогийн адил гэсэн хэрэг шүү. Өвөрмонголын засгийн газар гэдэг чинь дэлхийд одоохондоо холбогдолгүй тоглоом байгаа юм.
Энэ чинь бидэнд сайн шүү гэж Сихара захирангуй өгүүлэх нь ирээдүйн ажилд шаргуу чармайн зүтгэх итгэл урмыг хөгжөөх гэсэн хашир тагнуулчны мэх гэдэг нь ил байв. Сихарагийн яриаг анхааралтай сонссон Гуяма ам нээн,
- Орос улс, гадаад монгол хоёр хоорондоо харилцан туслалцах гэрээ байгуулсан нь тун муу хэрэг. Гадаад Монголын талаар бидний хийх ажилд лут саад болж байна гэхэд, Сихара нүдээ том болгон эгдүү нь хүрсэн байдалтай,
- Юу гэсэн үг вэ? Энэ хамаагүй. Их наран улсын түүх ийм юмнаас айж яваагүйг дэлхий гэрчилнэ гэж зэмлэнгүй хэлэхэд, Гуяма, тагнуулын албаны том даргад ёсон бус үг алдсанаа эмээн уучлал гуйх аядан,
- Зөв зөв. Би тэр байдлыг ажил үйлсээ улам хүчтэй болгоход харгалзах юм гэдэг санаагаа хэлэх гэснийг минь та зөв тунгаана биз гэж өчив.
Энэ хариултыг Сихара тааламжтай гэж үзсэн бололтой, янжуураа асаан угсруулан сорсноо,
- Гадаад Монголын туршуул энд олон ирж байгаа гэсэн. Бид тэднийг тороор загас барихтай адил шүүрдэх ёстой. Гадаад Монголын туршуулууд арга зальтай, зоригтой, оготоны нүхээр орж гарсан амьтад гэдэг нь үнэн. Тэр лам чинь юу л бол? Шилийг нь сэтэртэл тагнах нь чухал. Бас эрэлчин наймаачин ч гэсэн их сэжигтэй байна. Ер нь Өвөрмонголын хүмүүсийг итгэж болохгүй нүд салгалгүй ажигла. Халхын туршуулын гар хөл бологсод цөөнгүй бий. Тэднийг олж ходоодыг эргүүлбэл их юм дуулж болно гэв.
- Өвөрмонголын нутагт бидний талд үнэнч ажилладаг олон сайн хүн бий. Гадаад Монголын зүгээс нааш зүглэсэн бүхнийг сайн шиншин барьж байна. Цаашид ч ингэнэ хэмээн Гуяма бардам хуурмаг өгүүлэхэд, хийсэн ажлынх нь сайн мууг нэгд нэгэнгүй мэдэх Сихара юу ч дуугараагүй нь түүний биеэ дэндүү магтахад дурамжхан байгаагийнх юм.
Хаалга нээн радио нэвтрүүлэгч, бичиг барин орж ирээд мэхэсхийн бичгээ Сихарад өгөхөд тэр цэрвүүхэн уншсанаа,
- Курскийн дэргэд Германы арми цохигджээ. Муу хэрэг ! Тун муу байна гэж сэтгэл гонсгор өгүүлэв.
- Яана гэнээ. . . Москва, Станлинградад бас курскэд гэж амандаа шивнээд Гуяма толгойгоо үл мэдэг сэгсрэв.
Энэхүү сүрхий мэдээ тэр хоёрыг нам цохиж нэг хэсэгтээ хэн алин нь бодол болон сууцгаав. Энэ нам гүм эвгүй байдлыг эвдэн:
- Гадаад Монголын зүгээс орж ирсэн хоёр морины мөрийг мөшгөсний дүн юу болов гэж Сихара асуув. Гуяма, утасны харилцуураа авч тэвдүү янзтай хорин гурав хэмээн хэлэхэд залгагч залгав.
- Байна уу? Байна уу? Дэд хурандаа Гуяма . .. тоотоор нэвтэрсэн мөр. . . гээд цаанаасаа ярьсан зүйлд хариу болгон ууртайгаар:
- Яагаад алдав? Юу балархай .. . гэж. .. . тэгээд олдохгүй байгаа хэрэг үү? Эрж байна, эрж байна гэнээ ! урагшгүй амьтад . . . .Сүм чиглээд явж ий! Тэгвэл сүмийн хөрсийг нь эргэтэл нэгж! Гээд харилцуураа тар, няр ! шидэв.
Гуямагийн ярианы өнгө аясаар уг явдал бүрхэг хэвээр байгааг мэдсэн Сихара муухай харж,
- Танайд гогцоо нь олдоогүй зүйл нэлээд байна. Бидний хийх гэж байгаа тагнуулын чухал ажиллагааг Монголын аюулаас хамгаалахынхан мэдчихээд байна. Номон хан, Элс бас хэд хэдэн ажиллагаа маань хоосон өнгөрөв. Одоо Шарга уул ч сайн болно гэсэн итгэл төрөхөд хэцүүдэг гэж ууртай өгүүлээд татсан янжуурын ишийг хаяутаа:
- Номон ханы гэрээ дуусмагц манай цэрэг, Монголын зүүн өмнө талаас орно. Энэ маш нууц. Ноён дэд хурандаа /Шарга уул/-ыг тун сайн бэлтгэлтэй явуулах хэрэгтэй. Аягүй бол үнэр авчихсан! отож мэдэх вий, гэдгээс болгоомжил! гэж тушаангуй хэлэв.
Гуяма Сихарагийн үгийг анхаарсан дүр үзүүлэвч түүнээс Монгол улсын эсрэг зохисон тагнуулын ажлыг үр дүнгүй байна гэж нолохоор барахгүй явуулах гэж байгаа /Шарга уул/ хэмээх тагнуулын ажиллагааны амжилт олох эсэхэд эргэлзсэнүг цухуйлгасанд тун дурамжхан байв.
Тэр, /Сихара юугаараа бидэнд гайхуулна вэ? Тийм сайн байсансан бол Номон ханы тулалдаанд эзэн хааны цэргийг юунд Орос Монголын цэрэгт хиар цохиулж элсэнд булуулав. Монголын Баянтүмэнээс Хайлаарт очсон тагнуулын халуун мөрийг олоод барьж чадахгүй алдахад ухаан арга хоёр дутсан гэдгээ хэн ч мэддэггүй гэж санадаг байх. Тийм бишээ. Бүгд мэднэ. Өвөрмонголд би ирээд таван жил Гадаад Монголын эсрэг тагнуулын ажил зохиож зондоо л юм мэдээлж байгаа.
Эндэхийн зан заншлыг над шиг мэдэх хүн алга. Ирээдүйд Улаан монголд довтлоход миний л заасан газраар цэргээ мөлхүүлнэ дээ/ гэж бодно. Гуяма, энэ бодлоо ил гарган хэлэх зүрх байсангүй. Учир нь Өвөрмонголд ажиллаж буй Японы тагнуулын хэн нь ч Сихарагийн бүрэн эрх мэдэлд байгааг мэдэж байлаа. Гуяма царайгаа төв байлгахыг хичээн хоолойгоо зассанаа,
- Бүх бэлтгэл ажил сайн хийгдсэн. Одоо төлөвлөсөн ёсоор хөдөлгөхөд бэлэн, би учир ч болох аюулаас сэргийлэх талыг бүрэн бодсон. Монголын сөрөг тагнуулынхан арай ч шиншилж амжаагүй гэдэгт та итгэж болно гэж Сихарагийн сэтгэлийг засах гэж тун ойворгон үг алдчихаад түүндээ өөрөө ч бүрэн итгэлгүй байгаадаа нүдээ онийлгон инээмсэглэхийг оролдов.
- Ноён дэд хурандаагийн илтгэл биелэх болтугай гэж ерөөе! гэж Сихара яагаад ч юм бэ цаанаа л ёжлонгуй хэлэв.
- Аав аа ! Та мөд эргээд ирнэ. Тийм ээ? Надад машин авчирч өгнө, за юу? гэж таван настай хүүгээ гүйн ирж өвөр дээр нь суухад.
- Тэгэлгүй яахав. Аав нь унаа саатахгүй бол хурдан ирнэ. Машин эвдэрдэг. бас морь ядарч зогсоно. Тэгвэл удна мэдэв үү гэхэд,
- Би таныг санадаг гэж хүү нь баацгар гараараа эрүүг илэв. Гаднаас орж ирсан эхнэр Дулам нь Чойжилыг энхрийлсэн харцаар харснаа санаа алдав.
- Дулам аа! Баян-Өлгий аймаг эндээс хол шүү дээ. Ирэх очихдоо унаа саатах ч магадгүй, ажлын бүтэмж ямар болох юм бэ? Намайг түргэн ирнэ гэж битгий их хараарай гэж Чойжил учирлангуй хэлэхэд
За гэж Дулам сулхан хэлж түгдэрснээ
Биеэ сайн мэдэж яваарай. Эрүүл л явбал болно. Бид хэд яахав, аавыгаа
хэзээ ирэх бол гэж хүлээгээд сууна даа хэмээн өгүүлэв. Дуламын ингэж хэлсний цаанаа олон жил ханилан ижил дасал болсон хань нөхрийнхөө төлөө сэтгэл тайван биш. Тэгээд ч ийм явдал нэг биш удаа таарч байсан болохоор элдвийг эргэцүүлэн битүүхэндээ сайн сайхан яваасай гэж ерөөн байжээ.
Хүрэн вааран дээвэртэй тоосгон байшингийн баруун булангийн том тасалгаа ойрын хэдэн өдөр гадна, дотны хүнээр тасрахгүй хөл үймээнтэй байв. Энэ нь Өвөрмонголын Жанчхүү хот дахь Японы онцгой яамны нэгэн салбар юм.
Буландуулж зассан бичгийн ширээний ард цайвар царайтай, сархгар хамартай, дугуй хүрээтэй шил зүүсэн дөч эргэм насны япон хүн суух бөгөөд түүнийг том тасалгаа, урт ширээтэй нь жишвэл давжаа бие нь сүргүй харагдана.Тэр, зууван гозгор толгойгоо далбис хийлгэн үл мэдэг инээмсэглэх янз үзүүлэн огцом дуугарч ярих нь өөрийн намба төрхөнд тааруулах гэсэн бололтой. Энэ хүн бол онцгой яамны салбарын дарга Гуяма ажээ. Түүний ширээний хажуу дахь түшлэгтэй зөөлөн сандалд Ази тивд Японы тагнуулын албыг удирддаг нэр алдартай гэгч хурандаа Сихара ихэмсэг сууна. Пинтүү халимаг тавьсан, нуруу намхан, малигар магнай, дэлбэгэр дэлдэн чих, үзүүр нь хавтгар хамар зэрэг нь өндөр албан тушаал ихэмсэг ноёнд арай зохиогүй мэт.
Тэр, морин дэл дээгүүр аялан явахдаа зүүгээгүй болохоос биш /Ариун эрдэнэс/-ийн олон одон энгэр дүүрэн ярайлгадаг хүн. Бас гадаад орны олон янзын хэл мэддэгээрээ гайхуулах дуртай.
Сихарагийн удирдлагаар Азийн ард түмний эсрэг үйлдсэн тагнуулын олон янзын хядлага, өдөөн хатгалга, хуйвалдааныг тоочиж барахгүй. Тэр, Жан Зо-лингийн зөвлөхийн туслах байж Мүгдэн хотын дэргэд түүнийг арал, ширээнээсээ унасан Пу-и-ийг хулгайлан авч Манж-гогийн эзэн хаанаар тавихад идэвхийлэн оролцсон зэргээрээ эзэн хаандаа нэр нүүр олсон юм.
Оросод довтлох төлөвлөгөөгөө биелүүлэхээс өмнө Гадаад Монголыг Манжууртай нэгтгэн эрхэндээ оруулах алхам хийх болно. Энэ бол Оросд цохилт болж хойд зүг рүү амжилттай ахиж зорьсондоо хүрнэ гэсэн үг. үүнийг та бүрэн ойлгож байгаа байх. Гадаад Монголыг эрхэндээ оруулах гол дэвсгэр бол, Өвөрмонголын ноёдыг гартаа атгаж үүнийгээ ашиглан Гадаад Монголд цөмрөн орох явдал юм.
Ар, Өвөрмонголыг нэгтгэж Чингэс хааны үеийнх шиг том гүрэн байгуулна гэж үндэсний үзлийг дэврээх бидэнд их ашигтай.
Манайд туршлага их байна. Өвөрмонголыг 1938 онд хятадаас хүчээр авч өөрт нь засах эрх олгосон. Өвөрмонголын засаг захиргааг байгуулснаас хойш манай улс Хятадтай байлдан цус урсгаж өвөрмонголын олон ардтай мах цусны холбоотой болсныг эндэхийн ноёд, олон ардад сайн ойлгуулж өгвөл зохино. Ер нь Гадаад Монгол руу хийх юмаа гүйцээж зорьсондоо хүрэхгүй юм бол Өвөрмонголыг ингэж тусгаар тогтнуулсны ашиг гарахгүй.
Өвөрмонголын засгийн газар гэдэг нэрээр Япон улсын зориг хүсэл, ажил үйлсийг хангалттай явуулах ёстой. Яг л Манж-Гогийн адил гэсэн хэрэг шүү. Өвөрмонголын засгийн газар гэдэг чинь дэлхийд одоохондоо холбогдолгүй тоглоом байгаа юм.
Энэ чинь бидэнд сайн шүү гэж Сихара захирангуй өгүүлэх нь ирээдүйн ажилд шаргуу чармайн зүтгэх итгэл урмыг хөгжөөх гэсэн хашир тагнуулчны мэх гэдэг нь ил байв. Сихарагийн яриаг анхааралтай сонссон Гуяма ам нээн,
- Орос улс, гадаад монгол хоёр хоорондоо харилцан туслалцах гэрээ байгуулсан нь тун муу хэрэг. Гадаад Монголын талаар бидний хийх ажилд лут саад болж байна гэхэд, Сихара нүдээ том болгон эгдүү нь хүрсэн байдалтай,
- Юу гэсэн үг вэ? Энэ хамаагүй. Их наран улсын түүх ийм юмнаас айж яваагүйг дэлхий гэрчилнэ гэж зэмлэнгүй хэлэхэд, Гуяма, тагнуулын албаны том даргад ёсон бус үг алдсанаа эмээн уучлал гуйх аядан,
- Зөв зөв. Би тэр байдлыг ажил үйлсээ улам хүчтэй болгоход харгалзах юм гэдэг санаагаа хэлэх гэснийг минь та зөв тунгаана биз гэж өчив.
Энэ хариултыг Сихара тааламжтай гэж үзсэн бололтой, янжуураа асаан угсруулан сорсноо,
- Гадаад Монголын туршуул энд олон ирж байгаа гэсэн. Бид тэднийг тороор загас барихтай адил шүүрдэх ёстой. Гадаад Монголын туршуулууд арга зальтай, зоригтой, оготоны нүхээр орж гарсан амьтад гэдэг нь үнэн. Тэр лам чинь юу л бол? Шилийг нь сэтэртэл тагнах нь чухал. Бас эрэлчин наймаачин ч гэсэн их сэжигтэй байна. Ер нь Өвөрмонголын хүмүүсийг итгэж болохгүй нүд салгалгүй ажигла. Халхын туршуулын гар хөл бологсод цөөнгүй бий. Тэднийг олж ходоодыг эргүүлбэл их юм дуулж болно гэв.
- Өвөрмонголын нутагт бидний талд үнэнч ажилладаг олон сайн хүн бий. Гадаад Монголын зүгээс нааш зүглэсэн бүхнийг сайн шиншин барьж байна. Цаашид ч ингэнэ хэмээн Гуяма бардам хуурмаг өгүүлэхэд, хийсэн ажлынх нь сайн мууг нэгд нэгэнгүй мэдэх Сихара юу ч дуугараагүй нь түүний биеэ дэндүү магтахад дурамжхан байгаагийнх юм.
Хаалга нээн радио нэвтрүүлэгч, бичиг барин орж ирээд мэхэсхийн бичгээ Сихарад өгөхөд тэр цэрвүүхэн уншсанаа,
- Курскийн дэргэд Германы арми цохигджээ. Муу хэрэг ! Тун муу байна гэж сэтгэл гонсгор өгүүлэв.
- Яана гэнээ. . . Москва, Станлинградад бас курскэд гэж амандаа шивнээд Гуяма толгойгоо үл мэдэг сэгсрэв.
Энэхүү сүрхий мэдээ тэр хоёрыг нам цохиж нэг хэсэгтээ хэн алин нь бодол болон сууцгаав. Энэ нам гүм эвгүй байдлыг эвдэн:
- Гадаад Монголын зүгээс орж ирсэн хоёр морины мөрийг мөшгөсний дүн юу болов гэж Сихара асуув. Гуяма, утасны харилцуураа авч тэвдүү янзтай хорин гурав хэмээн хэлэхэд залгагч залгав.
- Байна уу? Байна уу? Дэд хурандаа Гуяма . .. тоотоор нэвтэрсэн мөр. . . гээд цаанаасаа ярьсан зүйлд хариу болгон ууртайгаар:
- Яагаад алдав? Юу балархай .. . гэж. .. . тэгээд олдохгүй байгаа хэрэг үү? Эрж байна, эрж байна гэнээ ! урагшгүй амьтад . . . .Сүм чиглээд явж ий! Тэгвэл сүмийн хөрсийг нь эргэтэл нэгж! Гээд харилцуураа тар, няр ! шидэв.
Гуямагийн ярианы өнгө аясаар уг явдал бүрхэг хэвээр байгааг мэдсэн Сихара муухай харж,
- Танайд гогцоо нь олдоогүй зүйл нэлээд байна. Бидний хийх гэж байгаа тагнуулын чухал ажиллагааг Монголын аюулаас хамгаалахынхан мэдчихээд байна. Номон хан, Элс бас хэд хэдэн ажиллагаа маань хоосон өнгөрөв. Одоо Шарга уул ч сайн болно гэсэн итгэл төрөхөд хэцүүдэг гэж ууртай өгүүлээд татсан янжуурын ишийг хаяутаа:
- Номон ханы гэрээ дуусмагц манай цэрэг, Монголын зүүн өмнө талаас орно. Энэ маш нууц. Ноён дэд хурандаа /Шарга уул/-ыг тун сайн бэлтгэлтэй явуулах хэрэгтэй. Аягүй бол үнэр авчихсан! отож мэдэх вий, гэдгээс болгоомжил! гэж тушаангуй хэлэв.
Гуяма Сихарагийн үгийг анхаарсан дүр үзүүлэвч түүнээс Монгол улсын эсрэг зохисон тагнуулын ажлыг үр дүнгүй байна гэж нолохоор барахгүй явуулах гэж байгаа /Шарга уул/ хэмээх тагнуулын ажиллагааны амжилт олох эсэхэд эргэлзсэнүг цухуйлгасанд тун дурамжхан байв.
Тэр, /Сихара юугаараа бидэнд гайхуулна вэ? Тийм сайн байсансан бол Номон ханы тулалдаанд эзэн хааны цэргийг юунд Орос Монголын цэрэгт хиар цохиулж элсэнд булуулав. Монголын Баянтүмэнээс Хайлаарт очсон тагнуулын халуун мөрийг олоод барьж чадахгүй алдахад ухаан арга хоёр дутсан гэдгээ хэн ч мэддэггүй гэж санадаг байх. Тийм бишээ. Бүгд мэднэ. Өвөрмонголд би ирээд таван жил Гадаад Монголын эсрэг тагнуулын ажил зохиож зондоо л юм мэдээлж байгаа.
Эндэхийн зан заншлыг над шиг мэдэх хүн алга. Ирээдүйд Улаан монголд довтлоход миний л заасан газраар цэргээ мөлхүүлнэ дээ/ гэж бодно. Гуяма, энэ бодлоо ил гарган хэлэх зүрх байсангүй. Учир нь Өвөрмонголд ажиллаж буй Японы тагнуулын хэн нь ч Сихарагийн бүрэн эрх мэдэлд байгааг мэдэж байлаа. Гуяма царайгаа төв байлгахыг хичээн хоолойгоо зассанаа,
- Бүх бэлтгэл ажил сайн хийгдсэн. Одоо төлөвлөсөн ёсоор хөдөлгөхөд бэлэн, би учир ч болох аюулаас сэргийлэх талыг бүрэн бодсон. Монголын сөрөг тагнуулынхан арай ч шиншилж амжаагүй гэдэгт та итгэж болно гэж Сихарагийн сэтгэлийг засах гэж тун ойворгон үг алдчихаад түүндээ өөрөө ч бүрэн итгэлгүй байгаадаа нүдээ онийлгон инээмсэглэхийг оролдов.
- Ноён дэд хурандаагийн илтгэл биелэх болтугай гэж ерөөе! гэж Сихара яагаад ч юм бэ цаанаа л ёжлонгуй хэлэв.
***
Тэнгэр бүрхэг тул анвилзах од цөөн, алсын бараа ч мэдэгдэхгүй хөмөрсөн тогоон дотор байгаа мэт боловч аяндаа нүд дасаж явах газраа баримжаалав. Энэ шөнө ийм харанхуй байсанд нь Чойжилын зорьсон үйлсийг эх орны тэнгэр нь таалсан шиг санагдана. Салхи үе үе ширүүсэн шиврэх борооны нарийн ширхэг нүүр рүү шүршинэ.
Хилийн шугам дээр ирэв. Энэ тэмдэгт газраар нэг бус удаа явж эх орныхоо даалгаврыг биелүүлж байсан болохоор шөнийн түнэр харанхуй Чойжилд харин ч аятай юм. Тэр, хилийн зааг дээр мориныхоо амыг татан зогсуут үсрэн буув.
Тэр, газар тэмтрэв. Жижигхэн хавтгай чулуу авч алчуурт зангидав. Бас атга шороо авч түүний чийглэг сэнгэнэм үнэрийг гүнээр амьсаглахад нэн сайхан санагдах ажээ.
Чойжил гучин хоёр насны ид хаваар бялхаж яваа билээ. Уг нь овоо бөхчүүлийн удам авч их наадам д зодоглож нэрд гарч байсангүй.
Гэхдээ нутаг усныхаа наадамд үе тэнгийнхнээ хаяж байсан болохоор түүнийг нутгийнхаа нэрийг гаргах зэгсэн бөх болно гэсэн горьдлого байсан хэдий ч бүтсэнгүй.Чойжил бөх болохыг хүссэнгүй ч юм уу тааралдаагүй юмуу бүү мэд. Одоо хэн ч харсан иймэрхий эр барилддаг даа. Улсын наадамд дор хаяж гуравын даваатай байлгүй хэмээн бодох төдийгөөр өнгөрчээ.
Махлаг цагаан шар царайд дандаа баясал тодорч том цагаан шүдээ ярс ярс хийлгэн инээмсэглэн паргай эрдүү дуугаар намуун ярих нь нүүр учирсан хэний ч сэтгэлийг татаж, нүдэнд дулаан гүндүүгүй эр гэж танилцан нөхөрлөж бат журмыг эрхэмлэх хүслийг төрүүлдэг билээ. Ийм эр атга шороо үнэрлэж, /би эх орон чамтай хэзээ ч хамт байна. Эх үр хоёр түр холдох зүй байвч бүр хагацах ёсгүй. Энэ чулуу бол эх орон чамайг төлөөлж надтай хамт явна. Харь газар эх орныхоо ширхэг чулууг орхих юм бол эр цэрэг би бас л тэнд орхигдох болно гэсэн хэрэг. Чулуу бид хоёр салшгүй байх нь миний эх орон үүрд надтай цуг орой дээр минь ширтэн ивээж байна гэсэн сэтгэлийг тэтгэн тэжээж байх юм. Энэ мөчөөс би Чойжил биш өөр улс үндэстний иргэн болох шулуун биш зам үйл эхлэв/ хэмээн аьгасан шороогоо аярхан асгаж гэдрэг эргэн эх орныхоо үл мэдэг цайран буй тэнгэрийн хаяг харснаа шалав мордон, хөтөлгөө мориндоо ташуур өгч өмнө зүг харанхуйн дунд бараа нь холдон бүдгэрэх нь хар хөшигний цаана нуугдан очих мэт ажээ.
Шөнөжингөө давхиснаар үүр цайхын алдад Зараа сүмийн баруун ууланд хүрч морио амраан ойр хавийг дурандахад сэжиг төрмөөр зүйл мэдэгдээгүй тул аргал хормойлон галлаж ташмагтай цайгаа бүлээсгэн хуурай зуушнаасаа идэж түр амсхийв. Энэ хавийн газрыг Чойжил тун сайн мэднэ. Тэртээ баруун урд багаахан уулын бэлд гучаад хэрийн адуу хурааж явсан хүн зүүн хойшоогоо давхих нь харагдав.
Чойжил нүд салгалгүй ажина. Бор халзан морьтой, хөх тэрлэг дээр шар бүс бүсэлж, цайвар өнгийн эдээр толгойгоо ороосон зэргээг нь утгах нөхрөө мөн гэж танив. Тэмдэгт хад ойрхон байгаа тул Чойжил дэргэд нь очиж хадны эргэн тойронг нарийн ажиглав. Юм бүхэн хуучин хэвээрээ байлаа.
Энд орхисон /үүргээ/ гарган авч /Ээжийн заавар ёсоор/ номт хүний хувцас өмсөж үүргээ үүрэхэд бэлтгэв. Угтуул нөхөртэй уулзах зааваргүй болохоор морьдоо тушин орхиж, тэндээсээ холдох боллоо.
Эр хүн харийн газарт эмээлт мориноосоо салж аглаг хээр явган үлдэнэ гэдэг ямар сэтгэл түгдэм явдал бэ? Саяхан алс холын тэртээгээс хуй салхин мэт хурдлан, нисэх адил намайг хүргэн ирсэн биш үү? гэхээс дотор нь эвгүйрхсэн боловч саатаж хорогдохыг бодолгүй үүргээ үүрэн ойрхон харагдах арсгар хөх чулуу бүхий эгц хярыг чиглэн одов.
Төдий удалгүй хярын тэртээгээс эргэн харвал хоёр морь хөтөлсөн хүн адууныхаа наана давхин явах нь харагджээ.
Хаврын сүүл сар тул бага үдийн халуун бие нозооруулна. Бор шар эмжээртэй хуучин хүрэн даалимбан тэрлэгтэй үүрэг үүрсэн өндөрдүү лам уулын хөтөл дээр гарч үүргээ газар тавьж дөрвөн зүг найман зовхисыг ажиглав.
Тэртээ зэрэглээн дунд Зүүн Сөнөдийн Зараа сүмийн навтайсан барилгууд тасархайтан торолзох бөгөөд энэ сүмээр хэдэн жилийн өмнө дайран өнгөрч байснаа санав. /Лам/хэмээн хүлээж байгаа. Уг нь шалгалт энд гайгүй. Харин хов зөөгчид нэлээдтэй тул гаднаас ирсэн хүмүүсийг ажих сэрдэх муу талтай. Өдрийн цаг хурал номдоо лам нар хурчихсан үе тул хүний чөлөөгөөр ламынд шургачих нь хялбар байх. Эргэлт мөшгөлт таарлаа гэхэд /Лам/-ын намайг нуучих газар бий хэмээн бодож үүргээ авч үүрэн нарийн замаар Зараа сүм чиглэн аажуу алхав. Түүнийг хөндлөнгөөс харсан хэнч номтой ламын галбирыг олж бурхан номын мөр хөөж хийд дамжин явдаг томоо бүхий хувраг бадарчин гэж бодохоор болжээ.
Хилийн шугам дээр ирэв. Энэ тэмдэгт газраар нэг бус удаа явж эх орныхоо даалгаврыг биелүүлж байсан болохоор шөнийн түнэр харанхуй Чойжилд харин ч аятай юм. Тэр, хилийн зааг дээр мориныхоо амыг татан зогсуут үсрэн буув.
Тэр, газар тэмтрэв. Жижигхэн хавтгай чулуу авч алчуурт зангидав. Бас атга шороо авч түүний чийглэг сэнгэнэм үнэрийг гүнээр амьсаглахад нэн сайхан санагдах ажээ.
Чойжил гучин хоёр насны ид хаваар бялхаж яваа билээ. Уг нь овоо бөхчүүлийн удам авч их наадам д зодоглож нэрд гарч байсангүй.
Гэхдээ нутаг усныхаа наадамд үе тэнгийнхнээ хаяж байсан болохоор түүнийг нутгийнхаа нэрийг гаргах зэгсэн бөх болно гэсэн горьдлого байсан хэдий ч бүтсэнгүй.Чойжил бөх болохыг хүссэнгүй ч юм уу тааралдаагүй юмуу бүү мэд. Одоо хэн ч харсан иймэрхий эр барилддаг даа. Улсын наадамд дор хаяж гуравын даваатай байлгүй хэмээн бодох төдийгөөр өнгөрчээ.
Махлаг цагаан шар царайд дандаа баясал тодорч том цагаан шүдээ ярс ярс хийлгэн инээмсэглэн паргай эрдүү дуугаар намуун ярих нь нүүр учирсан хэний ч сэтгэлийг татаж, нүдэнд дулаан гүндүүгүй эр гэж танилцан нөхөрлөж бат журмыг эрхэмлэх хүслийг төрүүлдэг билээ. Ийм эр атга шороо үнэрлэж, /би эх орон чамтай хэзээ ч хамт байна. Эх үр хоёр түр холдох зүй байвч бүр хагацах ёсгүй. Энэ чулуу бол эх орон чамайг төлөөлж надтай хамт явна. Харь газар эх орныхоо ширхэг чулууг орхих юм бол эр цэрэг би бас л тэнд орхигдох болно гэсэн хэрэг. Чулуу бид хоёр салшгүй байх нь миний эх орон үүрд надтай цуг орой дээр минь ширтэн ивээж байна гэсэн сэтгэлийг тэтгэн тэжээж байх юм. Энэ мөчөөс би Чойжил биш өөр улс үндэстний иргэн болох шулуун биш зам үйл эхлэв/ хэмээн аьгасан шороогоо аярхан асгаж гэдрэг эргэн эх орныхоо үл мэдэг цайран буй тэнгэрийн хаяг харснаа шалав мордон, хөтөлгөө мориндоо ташуур өгч өмнө зүг харанхуйн дунд бараа нь холдон бүдгэрэх нь хар хөшигний цаана нуугдан очих мэт ажээ.
Шөнөжингөө давхиснаар үүр цайхын алдад Зараа сүмийн баруун ууланд хүрч морио амраан ойр хавийг дурандахад сэжиг төрмөөр зүйл мэдэгдээгүй тул аргал хормойлон галлаж ташмагтай цайгаа бүлээсгэн хуурай зуушнаасаа идэж түр амсхийв. Энэ хавийн газрыг Чойжил тун сайн мэднэ. Тэртээ баруун урд багаахан уулын бэлд гучаад хэрийн адуу хурааж явсан хүн зүүн хойшоогоо давхих нь харагдав.
Чойжил нүд салгалгүй ажина. Бор халзан морьтой, хөх тэрлэг дээр шар бүс бүсэлж, цайвар өнгийн эдээр толгойгоо ороосон зэргээг нь утгах нөхрөө мөн гэж танив. Тэмдэгт хад ойрхон байгаа тул Чойжил дэргэд нь очиж хадны эргэн тойронг нарийн ажиглав. Юм бүхэн хуучин хэвээрээ байлаа.
Энд орхисон /үүргээ/ гарган авч /Ээжийн заавар ёсоор/ номт хүний хувцас өмсөж үүргээ үүрэхэд бэлтгэв. Угтуул нөхөртэй уулзах зааваргүй болохоор морьдоо тушин орхиж, тэндээсээ холдох боллоо.
Эр хүн харийн газарт эмээлт мориноосоо салж аглаг хээр явган үлдэнэ гэдэг ямар сэтгэл түгдэм явдал бэ? Саяхан алс холын тэртээгээс хуй салхин мэт хурдлан, нисэх адил намайг хүргэн ирсэн биш үү? гэхээс дотор нь эвгүйрхсэн боловч саатаж хорогдохыг бодолгүй үүргээ үүрэн ойрхон харагдах арсгар хөх чулуу бүхий эгц хярыг чиглэн одов.
Төдий удалгүй хярын тэртээгээс эргэн харвал хоёр морь хөтөлсөн хүн адууныхаа наана давхин явах нь харагджээ.
Хаврын сүүл сар тул бага үдийн халуун бие нозооруулна. Бор шар эмжээртэй хуучин хүрэн даалимбан тэрлэгтэй үүрэг үүрсэн өндөрдүү лам уулын хөтөл дээр гарч үүргээ газар тавьж дөрвөн зүг найман зовхисыг ажиглав.
Тэртээ зэрэглээн дунд Зүүн Сөнөдийн Зараа сүмийн навтайсан барилгууд тасархайтан торолзох бөгөөд энэ сүмээр хэдэн жилийн өмнө дайран өнгөрч байснаа санав. /Лам/хэмээн хүлээж байгаа. Уг нь шалгалт энд гайгүй. Харин хов зөөгчид нэлээдтэй тул гаднаас ирсэн хүмүүсийг ажих сэрдэх муу талтай. Өдрийн цаг хурал номдоо лам нар хурчихсан үе тул хүний чөлөөгөөр ламынд шургачих нь хялбар байх. Эргэлт мөшгөлт таарлаа гэхэд /Лам/-ын намайг нуучих газар бий хэмээн бодож үүргээ авч үүрэн нарийн замаар Зараа сүм чиглэн аажуу алхав. Түүнийг хөндлөнгөөс харсан хэнч номтой ламын галбирыг олж бурхан номын мөр хөөж хийд дамжин явдаг томоо бүхий хувраг бадарчин гэж бодохоор болжээ.
***
Зараа сүм дэх Японы тагнуулын хэсгийн дарга Ко босон суун тун ууртай байв. Хилийн харуулын новшнуудаас ганц болов. Ёстой мануухайнууд юм. Хоёр морьтой хүн явсан мөр нойтон газар тод дурайж байхад олоод мөрдчихөж чадаагүйг харав уу? Тэдэнд би хичнээн найдлага тавьж шан хишиг хүртээж байлаа. Дэд хурандаа Гуяма толгой тасадчих гээд байна. Улааны муу туршуулыг олбол мөчлөх хуна даа гэж шүд зуун нэг хүний нэрийг хазгайдуу хэлж дуудахад хүрэн юүдэн духдуулсан бор царайтай дөч эргэм насны орж ирээд,
- Би ирлээ гэж навтганан богино хүзүүгээ илсхийн суухыг Ко тоомжиргүй харснаа
- Харуулд хэдэн жил болов? Чи хөө гэж зандрангуй асуухад,
- Жа гурван жил илүү. Ар Монголоос оргож ирсний дараахнаас гэв.
- Хоёр морьтой хүн хаачив? гэж нүүр рүү нь цоргих адил ширтэхэд нөгөө хүн айж сүрдэн дорой дуугаар,
- Хилийн заагаас бараглавал долоо найман километрийн тэртээгээс хоёр мөрний мөр наашаа чигтэй гарсан юм. Би мөрдсөн боловч гэнэт мөр нь балран алдчихав. Одоо мухар эрэл болоод байна гэлээ.
- Түүнийг одоо ууланд суугаад байна гэж эрж байна уу? Тэгвэл тэнэг хэрэг. Тэр чинь хүрэх газраа оччихоод та нарын нүдэнд өртөхөөргүй газар хийдэг юмаа хийж байгаа. Цаадуулын чинь чих бөглөрч нүд нь харалган болоогүй бол үүгээр түүгээр явуул. Сүмийн нүх сүв бүгдийг үзэх хэрэгтэй. Хэдэн яхир амьтад бий. Тэднийг сайн ажиглаж бай. Ойлгов уу гэж Ко зандрангуй тушаав.
- Жа мэдлээ. Би цөмийг ийш тийш гүйлгээд байгаа тун бүтэл муутай болоод байна гэж цөхрөнгөө барсан янзтэй хэрэхийг сонссон Ко
- Юу бүтэл муу гэж та нар намайг хуурна гэж бүү бод. Ингээд байвал улаан Монголоос урьтаж би хоолойд чинь хутга тавихаас өөр аргагүй болох нь гэж уцаарлан хэлэхийг сонсож үнхэлцэг нь хагартал айсан дуулгаварт зарц юу хэлэхээ мэдэхгүй байгаа бололтой дэмий л
- Жа, жа гэж суугаагаараа ухран явахын түүс болов.
- Өнөө шөнө сүмийн лам нарын орон байрыг нэгж! Гаднаас ирсэн хүмүүсийг цөмийг над руу авчир! Тэгээд шүүрдэхэд шүүрэнд торох юм таарах вий. Сүүлийн үед улааны туршуул манай энд бүгээд байх шиг байна гэсэн мэдээг ч би авсан. Одоо яв! гэж Ко гараа хаалга өөд зангахад өнөө хүн год үсрэн гарчээ.
- Би ирлээ гэж навтганан богино хүзүүгээ илсхийн суухыг Ко тоомжиргүй харснаа
- Харуулд хэдэн жил болов? Чи хөө гэж зандрангуй асуухад,
- Жа гурван жил илүү. Ар Монголоос оргож ирсний дараахнаас гэв.
- Хоёр морьтой хүн хаачив? гэж нүүр рүү нь цоргих адил ширтэхэд нөгөө хүн айж сүрдэн дорой дуугаар,
- Хилийн заагаас бараглавал долоо найман километрийн тэртээгээс хоёр мөрний мөр наашаа чигтэй гарсан юм. Би мөрдсөн боловч гэнэт мөр нь балран алдчихав. Одоо мухар эрэл болоод байна гэлээ.
- Түүнийг одоо ууланд суугаад байна гэж эрж байна уу? Тэгвэл тэнэг хэрэг. Тэр чинь хүрэх газраа оччихоод та нарын нүдэнд өртөхөөргүй газар хийдэг юмаа хийж байгаа. Цаадуулын чинь чих бөглөрч нүд нь харалган болоогүй бол үүгээр түүгээр явуул. Сүмийн нүх сүв бүгдийг үзэх хэрэгтэй. Хэдэн яхир амьтад бий. Тэднийг сайн ажиглаж бай. Ойлгов уу гэж Ко зандрангуй тушаав.
- Жа мэдлээ. Би цөмийг ийш тийш гүйлгээд байгаа тун бүтэл муутай болоод байна гэж цөхрөнгөө барсан янзтэй хэрэхийг сонссон Ко
- Юу бүтэл муу гэж та нар намайг хуурна гэж бүү бод. Ингээд байвал улаан Монголоос урьтаж би хоолойд чинь хутга тавихаас өөр аргагүй болох нь гэж уцаарлан хэлэхийг сонсож үнхэлцэг нь хагартал айсан дуулгаварт зарц юу хэлэхээ мэдэхгүй байгаа бололтой дэмий л
- Жа, жа гэж суугаагаараа ухран явахын түүс болов.
- Өнөө шөнө сүмийн лам нарын орон байрыг нэгж! Гаднаас ирсэн хүмүүсийг цөмийг над руу авчир! Тэгээд шүүрдэхэд шүүрэнд торох юм таарах вий. Сүүлийн үед улааны туршуул манай энд бүгээд байх шиг байна гэсэн мэдээг ч би авсан. Одоо яв! гэж Ко гараа хаалга өөд зангахад өнөө хүн год үсрэн гарчээ.
МӨНГӨН ТОВЧ
Дотоод явдлын яамны . . дугаар хэлтсийн даргын албан тасалгаанд тагнуулын нэгэн чухал арга ажиллагааны тухай яриа болж хэлтсийн дарга хурандаа Дугаржав, тасгийн дарга ахмад Дондог, ахлах дэчлэгч Содов нар оролцов.
Дугаржав бол анхны чекист бөгөөд ажил хэрэг, ёс горимыг чанад сахиж ухаалаг тэвчээртэй ажилладаг нэр бүхий даргын нэг. Ажилд амжилт байвч тэр овойдоггүй. Тийм ч байх ёстой гэж үзнэ. Би юу гавих вэ? Манай нөхөд л юу гэж үзэх бол гээд тэдний саналыг харгалзах дуртай.
Өтгөн хар халимагаа ар тийшээ үл ялих хэлтгий самнасан нь ширхэг нийлэн толийно. Түүний нүүр өргөн дугуйдуу хэрнээ нимгэн шарамгай, намба төрхөөрөө нэг л нүдэнд дулаан. Хүзүү нь богиновтор боловч хүзүү гоолиг, ярих үедээ гараа аяархан зангана. Түвэгтэй асуудлыг шийдэх болохоороо хөмсгөө хөдөлгөн, нүдээ эргэлдүүлж, толгойгоо хоёр тийш үл мэдэг гилжийлгэнэ. Ямар ч үед дуугаа өндөр болгодоггүй, намуун эвжхэн ярьдаг атлаа онцлог юм бүхэнд хүний анхаарлыг татах содон аргатай. Хүмүүсийн санал өөрийн нь санасан зүйлтэй нийлбэл толгойгоо үл мэдэг дохин жуумалзаж сууна. Хэрэв зөрсөн санал гарвал цаасан дээр юм хурдан гэгч бичиж доогуур нь зурж дөрвөлжин гурвалжин тэмдэг буюу үсэг тавьж, үзгээ хуруундаа эмрэн эргэлдүүлэх нь тал бүрээс нь тунгааж байгаагийн шинж ажээ.
- Бүргэдийн бие засрал олохгүй насан өөд болов гэж /Лам/-аас ирэв гэж ахмад илтгэхэд хурандаа гүнээ шүүрс алдсанаа,
- Ээ хөөрхий тэгээ юу. Тоогүй юм болж. Өдий наслахдаа ёстой л уулын бүргэд шиг байж самуурайнхныг /гутал дотор хөл хөдлөхий нь анддаггүй/ соргог харж Монгол Улсынхаа энх амгалангийн төлөө бие сэтгэлээ хайргүй өгсөн хүний нэг юмсан. Бид Бүргэд шиг шинэ бүргэдийг олж уламжлуулах ажлаа яаравчлан хийх хэрэгтэй гэхэд ахмад өндөсхийн,
- Мөнгөн товч яав гэдэг сонин байна. Үүнийг мэдэх нь чухал, Бүргэд амьд сэрүүн ахуйдаа өөрийн ганц хүү Баатарыгаа Монголын төлөө ажиллах сэтгэлтэй болгох гэж санаа тавин хичээсэн хүн.
Баатар бол багаасаа хошууны сургууль, Японы мэдлийн Наран сарны хороо гэдэг сургуулийг Жамбийд төгссөн. Японыхонд нилээд итгэл олсон залуу байгаа. Бүргэд хүүгийнхээ тухай манайд ирүүлж байсан бичиг баримтаас үзэхэд зан араншин төлөв, үг цөөн хянамгай янзтай, өөрийн сонсож мэдсэн зүйлээ хүнд яриад байгаа нь ажиглагдаагүй. Намайг ийш тийш явж суухыг битүүхэн ажиглаж харж суудаг бол уу. Нэг удаа /Бадарчин/ айл сураглаж манайд ирээд би түүнтэй угсраатай тэргэний дэргэд юм ярилцсан байхыг ажигласан байв. Дараа нь
- Энэ муу бадарчинтай аав юу ярив. Бадарчингууд чинь тун муу мөсний хүмүүс байдаг болсон гэдэг шүү гэж хүү Баатар надад хэлсэн, ямар учиртай хэлснийг бүү мэд. Би, Бадарчин яахав номын мөр хөөсөн ядуу амьтад баруун хошуугаар цаг агаарын байдал ямар байгааг асуусан юм. Тэгсэн чинь Баруун хошуунд нарангууд цэрэг татаж байна гэнэ гэхэд,
- Цэргээр яах гээд байгаа юм бэ? Энд байгаа тэдний цэргүүдийн тоо цөөдөөд байгаа хэрэг үү! гэж тоожиргүй хэлээд гэртээ орсон.
Маргааш нь би хүүтэйгээ нэг шалтаг гаргаж жаал зугаа юм ярилцав. Би зориуд нарангууд бидний хань нөхөр бус. Тэд хомсхон аралдаа амьдарч чадахгүй манай газар оронг эзэлсэн юм. Гаргах заль мэхийг нь хар ухаанаар мэдэхэд бэрх. Харин манай Ар Монгол улс бол бидний яс, махны яах аргагүй тасархай болохоор нааш харвал бид жаргал үзэж болох юм гэхэд Баатар хариу юу ч дуугарсангүй бодлогширонгуй байсан. Би бодохдоо хүү маань миний бодлыг ойлгоод харин дотроо зөвшөөрч байгаа бол уу гэж санасан. Миний сэтгэл ганц зовох зүйл нь намайг насан эцэс болсны хойно ганц хүү маань Японы гар хөл болчих вий гэж айдаг явдал билээ.
Гэвч би та бүхний цэцэн ухаан сайн авралд бүрэн багтаж байгаа болохоор юм бүхэн миний бодсончлон сайхан бүтнэ хэмээн итгэж байна гэж бичсэн нь энэ гээд шарлангуй хуудастай мэдээг хурандаа өгөв.
- Баатарын тухай өөрч мэдээ бий. Тэр, япон хэл сайн сурсан тул японыхон найдлага тавьж байгаа. Ямар ч гэсэн сургууль төгсөөд нууц албанд очуулах бодолтой илтгэсэн. Бүргэд хашир хүн алдаагүй. Бидний заавраар болгосон юм. Эх орныхоо төлөө гэх сайхан сэтгэлийг Баатарын сэтгэл зүрхэнд шингээх гэж Бүргэд их зүтгэсэн. Үрдээ итгэхгүй хүн хаа байх вэ? гэлээ ч Баатарын өсөж торнисон нөхцөл тун онцлог болохоор хэцүү байсан нь лав. /Эх орныхоо төлөө та зөв шийд гаргаарай. Баатар чинь арай та биш шүү/ гэхэд / Тиймээ гэвч би хүүгээ мэднэ. Түүнд эх орон газар шорооноос үнэтэй зүйлгүй/ гэж Бүргэд хэлсэн байна. /Бүргэд/ Баатарт мөнгөн товчоо өгсөн бололтой. Тийм мэдээ өчигдөр ирсэн нь бидний бодлыг улам лавшруулав. Яаравчлах хэрэгтэй. Ахмадын боловсруулсан төлөвлөгөө зүйтэй болжээ. Өөрийн зорьсныг Од дүүрэн биелүүлнэ гэж итгэж байна. /Шарга уул/ гэгч мундаг юм хийх гэж байгаа Жанчхүүгийн тагнуулынхантай бид өрсөөд өөдөөс нь сөрөхөд хожоогоо муугүй авна гэж үзэх үндэс бий гэж хурандааг өгүүлэхэд ахмад залган авч,
- /Од/-той тагнуулын холбоо барих ёстой. /Мөнгөн товч/ олдоно бий. /Од/-д мөнгөн товчоо олоод зүүчих гэх үү? гэхэд
- Тэг ! тэг! Мөнгөн товчны шинэ эзэн хүний үрүү? өөрийн үр үү? Гэдэг асуултанд би манай эх орны төрүүлсэн үр гээд хариулах гээд байгаа юм шүү гэж хэлээд хурандаа өргөн цагаан шүдээ ярс хийлгэн инээв.
***
Балжирын бие хүндээр өвчилснөөс хойш хоёр сар өнгөрч, дээрдэх төлөвгүй байв. Лам нараас эм тан залж уривч тусыг эс олж, зөвхөн ирээдүйн чухал нэгэн хэргийг хүү Баатарынхаа хувь тавилантай холбон цаг мөчгүй бодлогошрон элдвийг эргэцүүлэх нь шаналан зовохын нэг шалтгаан болсоор аж. Тэр, Жамбын сургуулийг дуусгаж хэзээ хэзээгүй ирэх болсон хүүгээ хүлээн амьд сэрүүндээ уулзахын мөрөөдөл болж байжээ.
Баатар ашиггүй ирж хүсэл болсон хүүтэйгээ амьд уулзсандаа Балжир тэсгэлгүй баярлав. Сүүлийн хэдэн хоног дэрнээс толгой өндийлгөлгүй байснаа харин овоо сэргэж Баатартай энэ тэрийг хүүрнэнэ.
- Баатар аа, миний дэргэд бай. Цаадуулаа жаахан амраа, олон шөнө миний дэргэдээс салаагүй шүү гэж ядмагхан дуугарахад хүү нь сэтгэл зовнингуй янзтай
- Тэд зүүн гэрт орцгоосон. Би ганцаараа байна гэв.
- Миний хүү наашаа ойрт. Аав нь чамд хэлэх юм байна. Энэ хэлэх үгийг сонсоод яах билээ гэж сэтгэл зовсны хэрэггүй.
Эр хүн түмний тусын тулд төрсөн бие сэтгэлээ зориулахгүй бол цулгуй болдог. Би ингэж бодож зүтгэж явсан чи нас залуу ч гэсэн ухаан сууж яваа эр хүн. Төр улс түмэн ардын үйл хэргийн тухай одоо сэтгэж боддог цаг гээд дэрнийхээ дор эвхэж хийсэн цэнхэр торгон хүрмийг гарган өгч:
- Үүний суганд хадаастай мөнгөн товчийг ханзлан авч далд хий гэхэд Баатар нилээд гайхсан ч гэсэн аавын хэлснийг ёсоор болгов.
- Би Ар монголын ард хүн гэж үгээ эхлэн Баатарын нүүрийг ширтэх нь хүүгээ энэ үгийг сонсоод яах бол гэсэн байдал ил.Баатар ийм үг сонсоод цочирдон гайхсан байдал түүний царайд илэрсэнгүй.
- Би Ар монголоос нэгэн мянга есөн зуун гучаад онд ээжтэй чинь цуг чамайг дагуулан энд ирж амьдарсан бид хоёр төрсөн газар шороо, ах дүүгээсээ уйдаад зугтааж ирээгүй юм. Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, эх орон минь надад даалгавар өгч явуулсан. Би түүнийг биелүүлэхийн төлөө амьд явах энэхэн насан турш зүтгэв гэж хэлэх зуур, аз хийморь сэргэн намирсан алтан соёмбот аранзал далбаа эв элхэн харагдах шиг болж, нутгаасаа гарахын өмнө ардын хувьсгалын таван жилийн ойн эх наадамд хүндтэй оролцон хязгааргүй баяр баясгалангаар бялхаж байсан төгс сайхан учрал сэтгэлд нь тод санагдахад өөрийн эрхгүй нүдний нулимс бүрхэв. Тэр нулимсаа арчснаа,
- Чи, аавынхаа яаж амьдарч, аж төрж байсныг одоо эргэн санаж байхад бүх зүйл ойлгогдох байх. Өөрийн зүрх сэтгэлдээ бодож явсан зүйлээ аав чинь чамайг юмны учир ойлгодог болсон цагаас хэлж байсныг хүү минь эрх биш эргэцүүлэн бодоорой. Наран, наран гээд байгаа улс чинь Монгол туургатны төрлийн хүмүүс бишээ. Бид өөртөө нартай, тэнгэртэй улс шүү. Тэд чинь, чиг мөрөөрөө байгаа биднийг хооронд нь эвдрүүлж залуус та нарыг хүн алахад сургаж, илүү дутууг цөлбөж байна. Өвөрмонголын олон угсаатныг баллах гэж ирсэн. Эндэхийн ноёдыг айлгаж хуурч, цорвожсон морьтой адил номхон болгосон. Одоо Ар, Өвөрмонголын хооронд яс хаяж бие биеий нь уралцуулан хөнөөж, өөрсдөө сэм ард нь газар нутгийг эзлэн суух гэсэн муу санаа өвөрлөөд байгаа юм. Хүү минь дотроо бодолтой яв. Эдний сумны зэв болбол төрсөн эцэг, түмэн олны нэрд муухай. Эцэс хойддоо нүүр хийх газаргүй олны зэвшиг болно гээд тамирдсандаа болоод нүдээ анив. Баатарт тун их гайхах, бас тэгээд бахархах сэтгэл төржээ. Аавынхаа ийм цэцэн цэлмэг үгэнд биширч түүний саяны хэлсэн үгэнд ер бусын далдын хүчин зүйлс оршиж байгаа мэт санагдана. /Аав ямар хүн бэ? Хэдэн малаа нааш цааш болгож амьдарч байсан хүн. Аавд гойд юм юу байв? Худалдаа арилжаагаар ийш тийш олонтоо явдаг. Энд тэнд танил ихтэй болохоор өр авлагатай хүмүүс зөндөө л ирдэг байсан. Бадарчингуудтай хүртэл газрын хаанаас танил болчихсон юм бэ? Бас сүйд болно гээч. Хүнийг дээр доор гэж ялгахгүй. Итгэмтгий хүн байж дээ. Аав надад нэг ширхэг мөнгөн товч өгсний учир юу вэ?/ гэж энэхэн хором бодож амжив.
Олон сар өвчинд нэрвэгдэн хэвтэрт ядарсан хүний дуу ямар олигтой байх билээ. Аав нь нүдээ нээж Баатар өөд харснаа дуулдах төдий,
- Энэ товч чамд хэрэгтэй болно. Өрөөснийг миний дотны ачлалт нөхөр чамд өгөх бий. Хүү минь тэр хүнтэй эрт орой хэзээ нэгэн цагт уулзана. Тэр хүний хүсснийг заавал биелүүлж сайн нөхрийн ёсоор тусалж яваарай. /Аврагч дээдэст танигдан хайрлагдвал асар холоос боловч өршөөн тэтгэдэг/ гэдэг юм. Бүх учрыг тэр хүн хэлэх болно. Хэнд ч хэлдэггүй үгээ чамд хэлэв. Хаяж гээв дээ хүн үзэхгүй газар хадгал. . ..хэнд ч... . ламд ч. . . / гээд амьсгаа хураав. Дахин юу ч өгүүлсэнгүй. Баатар аавыгаа юу хэлэх бол гэсэн янзтай сууснаа учрыг мэдэж нулимс гүйлгэнүүлэн гэрээс гарчээ.
Баатар ашиггүй ирж хүсэл болсон хүүтэйгээ амьд уулзсандаа Балжир тэсгэлгүй баярлав. Сүүлийн хэдэн хоног дэрнээс толгой өндийлгөлгүй байснаа харин овоо сэргэж Баатартай энэ тэрийг хүүрнэнэ.
- Баатар аа, миний дэргэд бай. Цаадуулаа жаахан амраа, олон шөнө миний дэргэдээс салаагүй шүү гэж ядмагхан дуугарахад хүү нь сэтгэл зовнингуй янзтай
- Тэд зүүн гэрт орцгоосон. Би ганцаараа байна гэв.
- Миний хүү наашаа ойрт. Аав нь чамд хэлэх юм байна. Энэ хэлэх үгийг сонсоод яах билээ гэж сэтгэл зовсны хэрэггүй.
Эр хүн түмний тусын тулд төрсөн бие сэтгэлээ зориулахгүй бол цулгуй болдог. Би ингэж бодож зүтгэж явсан чи нас залуу ч гэсэн ухаан сууж яваа эр хүн. Төр улс түмэн ардын үйл хэргийн тухай одоо сэтгэж боддог цаг гээд дэрнийхээ дор эвхэж хийсэн цэнхэр торгон хүрмийг гарган өгч:
- Үүний суганд хадаастай мөнгөн товчийг ханзлан авч далд хий гэхэд Баатар нилээд гайхсан ч гэсэн аавын хэлснийг ёсоор болгов.
- Би Ар монголын ард хүн гэж үгээ эхлэн Баатарын нүүрийг ширтэх нь хүүгээ энэ үгийг сонсоод яах бол гэсэн байдал ил.Баатар ийм үг сонсоод цочирдон гайхсан байдал түүний царайд илэрсэнгүй.
- Би Ар монголоос нэгэн мянга есөн зуун гучаад онд ээжтэй чинь цуг чамайг дагуулан энд ирж амьдарсан бид хоёр төрсөн газар шороо, ах дүүгээсээ уйдаад зугтааж ирээгүй юм. Монгол Ардын Хувьсгалт Нам, эх орон минь надад даалгавар өгч явуулсан. Би түүнийг биелүүлэхийн төлөө амьд явах энэхэн насан турш зүтгэв гэж хэлэх зуур, аз хийморь сэргэн намирсан алтан соёмбот аранзал далбаа эв элхэн харагдах шиг болж, нутгаасаа гарахын өмнө ардын хувьсгалын таван жилийн ойн эх наадамд хүндтэй оролцон хязгааргүй баяр баясгалангаар бялхаж байсан төгс сайхан учрал сэтгэлд нь тод санагдахад өөрийн эрхгүй нүдний нулимс бүрхэв. Тэр нулимсаа арчснаа,
- Чи, аавынхаа яаж амьдарч, аж төрж байсныг одоо эргэн санаж байхад бүх зүйл ойлгогдох байх. Өөрийн зүрх сэтгэлдээ бодож явсан зүйлээ аав чинь чамайг юмны учир ойлгодог болсон цагаас хэлж байсныг хүү минь эрх биш эргэцүүлэн бодоорой. Наран, наран гээд байгаа улс чинь Монгол туургатны төрлийн хүмүүс бишээ. Бид өөртөө нартай, тэнгэртэй улс шүү. Тэд чинь, чиг мөрөөрөө байгаа биднийг хооронд нь эвдрүүлж залуус та нарыг хүн алахад сургаж, илүү дутууг цөлбөж байна. Өвөрмонголын олон угсаатныг баллах гэж ирсэн. Эндэхийн ноёдыг айлгаж хуурч, цорвожсон морьтой адил номхон болгосон. Одоо Ар, Өвөрмонголын хооронд яс хаяж бие биеий нь уралцуулан хөнөөж, өөрсдөө сэм ард нь газар нутгийг эзлэн суух гэсэн муу санаа өвөрлөөд байгаа юм. Хүү минь дотроо бодолтой яв. Эдний сумны зэв болбол төрсөн эцэг, түмэн олны нэрд муухай. Эцэс хойддоо нүүр хийх газаргүй олны зэвшиг болно гээд тамирдсандаа болоод нүдээ анив. Баатарт тун их гайхах, бас тэгээд бахархах сэтгэл төржээ. Аавынхаа ийм цэцэн цэлмэг үгэнд биширч түүний саяны хэлсэн үгэнд ер бусын далдын хүчин зүйлс оршиж байгаа мэт санагдана. /Аав ямар хүн бэ? Хэдэн малаа нааш цааш болгож амьдарч байсан хүн. Аавд гойд юм юу байв? Худалдаа арилжаагаар ийш тийш олонтоо явдаг. Энд тэнд танил ихтэй болохоор өр авлагатай хүмүүс зөндөө л ирдэг байсан. Бадарчингуудтай хүртэл газрын хаанаас танил болчихсон юм бэ? Бас сүйд болно гээч. Хүнийг дээр доор гэж ялгахгүй. Итгэмтгий хүн байж дээ. Аав надад нэг ширхэг мөнгөн товч өгсний учир юу вэ?/ гэж энэхэн хором бодож амжив.
Олон сар өвчинд нэрвэгдэн хэвтэрт ядарсан хүний дуу ямар олигтой байх билээ. Аав нь нүдээ нээж Баатар өөд харснаа дуулдах төдий,
- Энэ товч чамд хэрэгтэй болно. Өрөөснийг миний дотны ачлалт нөхөр чамд өгөх бий. Хүү минь тэр хүнтэй эрт орой хэзээ нэгэн цагт уулзана. Тэр хүний хүсснийг заавал биелүүлж сайн нөхрийн ёсоор тусалж яваарай. /Аврагч дээдэст танигдан хайрлагдвал асар холоос боловч өршөөн тэтгэдэг/ гэдэг юм. Бүх учрыг тэр хүн хэлэх болно. Хэнд ч хэлдэггүй үгээ чамд хэлэв. Хаяж гээв дээ хүн үзэхгүй газар хадгал. . ..хэнд ч... . ламд ч. . . / гээд амьсгаа хураав. Дахин юу ч өгүүлсэнгүй. Баатар аавыгаа юу хэлэх бол гэсэн янзтай сууснаа учрыг мэдэж нулимс гүйлгэнүүлэн гэрээс гарчээ.
***
Аавыгаа хөдөөлүүлснээс нэг хоногийн хойно нэгэн өдөр хана түшин суусан Баатар энэ мөнгөн товчинд ямар нэгэн тайлагдах утга учир бий нь лав. Аав энэ товчийг хүнээс нууж надад өгсөн, бас цаашид ч нуу гэсэн нь далдын эгзэгтэй том явдал байгаа байх. Ямар ч байсан сайн нөхөд таарна гэдэгт итгэж явахаас биш алалдах дайсан таарахгүй биз. Аав, Японыхонд хэзээний дургүй юм чинь. Харин намайг сургуульд явуулахыг хориогүй. /Аугаа хүчин бага боловч билэг сайн болбол асар хүчит дайсанд ч үл дийлд юу/ гэдэг эртний сургаал бий гэж бодохын сацуу/аав ямар хүн бэ ? хэмээх бодол сэтгэлээс гарахгүй үүнд л хариу авах юмсан гэсэн хүсэл оргилсоор ажээ.
- Аав ямар хүн бэ? гэж ээжээсээ гэнэт асуув. Ээж нь юу гэсэн үг вэ? Гэж түгдэрсхийн зөөлөн хэлсний дуугүй сууснаа.
- Ар халхынх, чамайг бага байхад энд бид хоёр ирсэн юм. Түүнийг зөвхөн би мэднэ. Өөр хэн ч эдэхгүй. Одоо чи мэдлээ. Харин ямар хүн бэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй. Хүний мөсөөр сайн. Зөв гэсэн юмандаа амь хайрлахгүй явдаг хүн байсандаа гэж хэлээд энэ тэрийг гар хурууны үзүүрээр оролдон уух нь/өөр юу ч хэлэхгүй/ гэсэн шиг Баатарт санагдахад өөрийгөө манан дунд сүүдийх өнчин ганц хайлаас мэт зүйрлэх бөлгөө.
Баатар, аав ээжийн хэлсэн үг болон хориод нас хүртлээ нүдэнд үзэгдсэн чихэнд сонсогдсон бүхнийг сэргээн эвдүүлж оньсого тайлах лугаа адил гүн бодолд автах ажгуу.
- Ээж нь юм мартахыг яана. Өчигдөр зүүн хошууны нэгэн хүн сүм ороод ирэхдээ авга ах лам чамайг ирж уулз гэж хэлүүлсэн байна. Явахынхаа өмнө очиж уулзвал дээр гэж,
- За нөгөөдөр явъя. Би мөд ирэхгүй ч байж мэднэ гэв.
Авга ах лам хурал хурах дургүй болохоороо үүрэг үүрээд сүм хийд дамжаад гүйчихдэг сонин хүн. Энэ хийдүүдийн уншлагатай сайн лам нар бараг л танидаг. Нэг ёсондоо ном эрдмээрээ гайхагдсан гэнэ лээ гэж бодох зуур /Ар халхын/ гэсэн аав, ээжийн үг байн байн сэтгэлд орж /одоо манай эндхийн лам нар гэж болохгүй, Нарангийнхан үүнийг мэдсэн бол намайг сургуульд авахгүй байсан биз. Хэн ч мэдэхгүй болохоор одоо тэр чигээрээ үлдэж дээ /гэж бодов.
Үргэлжлэл бий....
- Аав ямар хүн бэ? гэж ээжээсээ гэнэт асуув. Ээж нь юу гэсэн үг вэ? Гэж түгдэрсхийн зөөлөн хэлсний дуугүй сууснаа.
- Ар халхынх, чамайг бага байхад энд бид хоёр ирсэн юм. Түүнийг зөвхөн би мэднэ. Өөр хэн ч эдэхгүй. Одоо чи мэдлээ. Харин ямар хүн бэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй. Хүний мөсөөр сайн. Зөв гэсэн юмандаа амь хайрлахгүй явдаг хүн байсандаа гэж хэлээд энэ тэрийг гар хурууны үзүүрээр оролдон уух нь/өөр юу ч хэлэхгүй/ гэсэн шиг Баатарт санагдахад өөрийгөө манан дунд сүүдийх өнчин ганц хайлаас мэт зүйрлэх бөлгөө.
Баатар, аав ээжийн хэлсэн үг болон хориод нас хүртлээ нүдэнд үзэгдсэн чихэнд сонсогдсон бүхнийг сэргээн эвдүүлж оньсого тайлах лугаа адил гүн бодолд автах ажгуу.
- Ээж нь юм мартахыг яана. Өчигдөр зүүн хошууны нэгэн хүн сүм ороод ирэхдээ авга ах лам чамайг ирж уулз гэж хэлүүлсэн байна. Явахынхаа өмнө очиж уулзвал дээр гэж,
- За нөгөөдөр явъя. Би мөд ирэхгүй ч байж мэднэ гэв.
Авга ах лам хурал хурах дургүй болохоороо үүрэг үүрээд сүм хийд дамжаад гүйчихдэг сонин хүн. Энэ хийдүүдийн уншлагатай сайн лам нар бараг л танидаг. Нэг ёсондоо ном эрдмээрээ гайхагдсан гэнэ лээ гэж бодох зуур /Ар халхын/ гэсэн аав, ээжийн үг байн байн сэтгэлд орж /одоо манай эндхийн лам нар гэж болохгүй, Нарангийнхан үүнийг мэдсэн бол намайг сургуульд авахгүй байсан биз. Хэн ч мэдэхгүй болохоор одоо тэр чигээрээ үлдэж дээ /гэж бодов.
Үргэлжлэл бий....
