Монголчууд морин туурайгаар дэлхийг тамгалсан ард түмэн. Гэтэл сүүлийн vед БНХАУ Монгол үндэсний эмээлийг ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгүүлэх нь гэсэн мэдээлэл гарах болсон. Тиймээс энэ талаар ССАЖ-ын сайд Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.
-Монгол үндэсний эмээлийг Хятад улс ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгүүлэх гэж байгаа гэх мэдээлэл байна. Та энэ талаар ямар хариулт өгөх вэ?
-Ийм мэдээлэл гарсны дагуу бид энэ талаар судалж үзлээ. ЮНЕСКО-д улс орнууд хоёр, гурван зүйлээр өргөдөл гаргадаг. Тухайн жилд манай энэ өв, соёлыг бүртгээд өгөөч ээ гэдэг хүсэлт явуулдаг. Нэг жилд нэг орны нэг л соёлын өвийг бүртгэдэг ЮНЕСКО-гийн шинэ журам хэрэгжиж эхэлсэн. Ингэснээр хөгжил сайтай орнууд нь соёлоо сурталчилж чадахгүй байгаа ядуу орнуудын соёлыг өөр дээрээ бүртгэх явдал арилсан гэж хэлж болно.
Мөн улс орнууд ойрын 20, 30 жилд ийм ийм өвийг судалж өргөн барина гээд урьдчилсан жагсаалт гаргадаг.
БНХАУ 2008 оны үед Өвөр Монголоос орох соёлын өв гэсэн урт жагсаалтыг ЮНЕСКО-д явуулсан юм билээ. Түүн дотор нь эмээл, эрийн гурван наадам багтсан байдаг. Энэ нь ирээдvйд манай vндэсний эмээлийг БНХАУ өөрийн нэр дээрээ бүртгүүлэх сонирхлоо илэрхийлсэн гэсэн үг. Үүнийг бүртгүүлсэн гэж ойлгож болохгүй. Хятадын энэ жагсаалтад манай улсаас 40-өөд нэр төрлийн соёлын өв багтсан байна лээ. Тэр 40 төрлийн зүйлийг бүртгүүлэхэд 40 жил шаардлагатай. Тиймээс бидэнд арга хэмжээ авах хангалттай хугацаа бий.
-Хэдийгээр 40 жил гэдэг урт хугацаа ч манай зvгээс юу хийх ёстой вэ?
-Монголынхоо соёлын өвийг Монголын жагсаалтад оруулах шаардлагатай гэсэн иргэдийн хүсэл эрмэлзэл бидэнд хэрэгтэй. ЮНЕСКО-гоос “Төр нь ард тvмэндээ энэ соёлыг хэрэгжүүл, хүмүүж” гээд тулгах юм бол соёл гэж үзэж бүртгэдэггүй.
-Тэгээд яг ямар зарчмаар бүртгэдэг юм бэ?
-Ард түмэн тухайн соёлыг хүсэн хүлээж, түүний төлөө үе удмаараа хүчин чармайлт гаргаж, сэтгэл зүрхээрээ нэгдсэн, уламжлалт, ард түмний амьдралд гүн шингэсэн зүйлийг соёл гэж үзэж бүртгэдэг. Тэр ч утгаараа монгол эмээлд олон хүний сонирхол нэгдэж байгаад их талархаж байна.
Дашрамд хэлэхэд, ард түмэн маань “Эмээлийн утга учир, соёлыг тайлбарлаж бичсэн захидлаа бидэн рүү явуулах хэрэгтэй байна. Иргэдийн захидал, Төрийн бус байгууллагуудын бидэнд хандсан албан ёсны хүсэлт, үр удмаараа эмээл хийж амьдарч буй иргэд, малчдын маань хүсэлт бидэнд цугларвал өөрийн соёлын өв болгон бүртгэхэд хялбар байх болно. Хүмүүс өв соёлоо хэд хэдээр нь бөөндөөд түргэхэн бүртгүүлчихэж болдоггүй юм уу гэдэг. Дээр хэлсэнчлэн ЮНЕСКО-гийн журамд нэг жилд нэг л соёлын өвийг бүртгэдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
-Манай улс энэ жилийн тухайд соёлын ямар өвөө бүртгүүлсэн юм бэ?
-Монгол уран бичлэгээ бүртгүүлэх гээд явуулсан. Мөн соёл иргэншлийн өвөөр Монгол гэрийг бүртгүүлэх саналаа явуулсан байгаа.
-Манай улс нийт хэчнээн соёлыг бүртгүүлсэн байдаг юм бол?
-Хөөмий, Монгол цуур, Морин хуур гэх мэт 10-аад соёлын өвийг бүртгүүлсэн.
-ЮНЕСКО-д яг тийм зүйлийг л бүртгэнэ гэсэн шалгуур байдаг уу?
-Тэгэлгүй яах вэ. Соёл, иргэншил, соёлын дурсгалт газрыг л бүртгэдэг. Жишээлбэл, Бурхан Халдун уулаа бүртгүүлэхийг хүсч байгаа бол ард түмний хүсэлтүүд маш их хэрэгтэй байна.
-Өмнө нь Бурхан Халдун уулыг бүртгэхээс татгалзсан шүү дээ?
-Үүний шалтгааныг ЮНЕСКО-гийн зүгээс “Монголын төр хэтэрхий их тушаал, зарлиг гаргаж хамгаал гэж үүрэгддэг юм байна. Ард тvмэн чинь шаарддаггүй юм байна шүү дээ” гэж тайлбарласан байдаг. Хамгийн гол нь ард тvмэн соёлоо өмчилж хармалдаг байх ёстой учир өмчлөгчид хамгийн сайн оролцох хэрэгтэй.
-Амралтын өдрvvдэд Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн сайд нарын VII бага хурал болно. Үүний ач холбогдлыг юу гэж харж байгаа вэ?
-Монгол Улс ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн даргаар хоёр жил ажилласныхаа тайланг тавих гэж байна гэж ойлгож байгаа. Түүнийг даргалах хугацаанд ямар бэрхшээл, дэвшил гарав гэдгийг улс орнууд тал талаасаа ярих байх. Манай улсын ардчиллын тvvх, туршлагыг дэлхий нийтэд мэдээлэх анхны том боломж энэ удаагийн чуулган уулзалт юм.
Дэлхий нийт манай улсыг ардчилсан орон л гэж мэддэг. Чухам яаж ардчиллыг бий болгосныг төдийлөн мэдэхгvй. Ард тvмний энэ мэргэн ухааныг бусад орнууд хэзээ ч сонирхож асууж байгаагvй. Бид ардчиллыг сонирхдог 104 оронд Монголын ардчилал ингэж явагдсан гэдгээ танилцуулна. Нэг ч цонх хагалалгvй, нэг ч хvний хамраас цус гаргахгvйгээр тэвчээр зааж, ухаан зарж ардчиллыг бий болгосноо хэлнэ гэдэг цаашид ардчиллыг тvгээн дэлгэрvvлэхэд илvv урам зориг болно.
-Манай улсад ардчилсан үзэл баримтлал бүрэн утгаараа хэрэгждэг юм уу, сүүлийн vед дарангуйлдаг гэсэн шүүмжлэлд өртөөд байгаа шүү дээ?
-Манайд тодорхой дэвшил гарсан. Ардчилсан парламент, сонгуультай, аливаа асуудлыг ардчилсан зарчмаар шийдвэрлэдэг. Яах аргагvй ардчиллын элементvvдийг бvх шатанд нэвтрvvлж яваа улс. Мэдээж хэрэг бvх хvний сэтгэлд хvрсэн ардчиллыг хараахан тогтоож чадаагvй. Ингэхийн тулд ард тvмнээ мэдээлэлжvvлэх ёстой.
-Төгс ардчилсан үзэл баримтлалтай улс гэж байдаг болов уу?
-Яг энэ нэр томъёонд хvрсэн орон гэж байдаггvй. Аль орон номер нэг вэ гэж хуваарилах боломжгvй. Жишээлбэл, Швейцарь улс гэхэд ард тvмэн нь хууль санаачилж батлах эрхтэй мөртлөө манайхаас ардчилал сурах юмсан гэж хvрч ирдэг. Яагаад гэвэл,Монголын ардчилсан сонгууль шиг олон хvнийг хамарч, идэвх¬жvvлсэн сонгууль явагддаггvй гэсэн.
Тухайн орон өндөр хөгжсөн ч буурай байсан ч ардчиллын сорилт vргэлж тулгардаг. Энэ сорилтуудыг хэрхэн даван туулах вэ гэдэг зорилгын vvднээс ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг байгуулагдсан. Ардчилал гэдэг барилга бариад орхичихсон мэт мөнх тогтдоггvй.
-АН-ынхан өөрсдөө ардчиллыг устгаж байна гэж ярьдаг. Үүнийг юу гэж боддог вэ?
-Ер нь аль ч нам дотор ардчиллын зарчим бий. Зөвхөн манайх АН гэдэг нэртэй учир хамгийн ардчилсан vзэл баримтлалтай гэж хэлж чадахгvй. Манай намд сайжруулах зvйл маш их бий. Тиймээс дотроо дvрмээ сайжруулахаар одоо хэлэлцvvлж байгаа.
-Ерөнхий сайдыг огцруулах эсэх асуудлыг хэлэлцэх үеэр та сөрөг хүчний зүгээс Үндэсний аюулгvй байдлын асуудлыг хөндөж байгаа нь их ноцтой юм гэж хэлж байсан?
-Мэдээж сөрөг хүчнээс шаардлага тавилгүй л яах вэ. Сүүлийн 23 жил гадаад харилцаа ярихгүйгээр дотоодын асуудлаа шийдээд болж л байсан. Одоо бодоход гурван жил тутамд нэг Ерөнхий сайдыг огцруулсан байна. Тэр болгондоо аль болохоор дотоодын эдийн засгийн асуудлыг Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудалтай холбож ярьсан. Гадаадын ямар нэгэн улсад хохирол учирсан гэдэг асуудал гараагүй байхад хоёр хөрштэйгөө аятайхан харьцаж чадахгүй байна гэдэг үндэслэл оруулж ирж байгаа нь аюултай үзэгдэл. Өмнө нь Сталинтай аятайхан харьцсангүй гээд дарга нараа яаж хэлмэгдүүлдэг байлаа. Энэ мэтчлэн гашуун туршлагууд бий шүү дээ.
Сүүлийн үед түүний ул мөр овоо арилчихсан байхад дахин оруулж ирэх нь буруу хандлага үүсгэчих вий гэж маш их санаа зовж байгаа. Сөрөг хүчний оруулж ирж буй шаардлага магадгvй 99 хувь зөв байлаа гэхэд нэгхэн хувьд нь гадаад харилцааны асуудал ярих нь нэн аюултай юм. Бид энэ шаардлагыг ерөөсөө хангаж болохгүй. Хэрэв хангавал манай улсын гадаад харилцаанд эргэж нөхөгдөшгүй буруу жишиг тогтоно.
В.Дондовдорж
-Монгол үндэсний эмээлийг Хятад улс ЮНЕСКО-гийн соёлын өвд бүртгүүлэх гэж байгаа гэх мэдээлэл байна. Та энэ талаар ямар хариулт өгөх вэ?
-Ийм мэдээлэл гарсны дагуу бид энэ талаар судалж үзлээ. ЮНЕСКО-д улс орнууд хоёр, гурван зүйлээр өргөдөл гаргадаг. Тухайн жилд манай энэ өв, соёлыг бүртгээд өгөөч ээ гэдэг хүсэлт явуулдаг. Нэг жилд нэг орны нэг л соёлын өвийг бүртгэдэг ЮНЕСКО-гийн шинэ журам хэрэгжиж эхэлсэн. Ингэснээр хөгжил сайтай орнууд нь соёлоо сурталчилж чадахгүй байгаа ядуу орнуудын соёлыг өөр дээрээ бүртгэх явдал арилсан гэж хэлж болно.
Мөн улс орнууд ойрын 20, 30 жилд ийм ийм өвийг судалж өргөн барина гээд урьдчилсан жагсаалт гаргадаг.
БНХАУ 2008 оны үед Өвөр Монголоос орох соёлын өв гэсэн урт жагсаалтыг ЮНЕСКО-д явуулсан юм билээ. Түүн дотор нь эмээл, эрийн гурван наадам багтсан байдаг. Энэ нь ирээдvйд манай vндэсний эмээлийг БНХАУ өөрийн нэр дээрээ бүртгүүлэх сонирхлоо илэрхийлсэн гэсэн үг. Үүнийг бүртгүүлсэн гэж ойлгож болохгүй. Хятадын энэ жагсаалтад манай улсаас 40-өөд нэр төрлийн соёлын өв багтсан байна лээ. Тэр 40 төрлийн зүйлийг бүртгүүлэхэд 40 жил шаардлагатай. Тиймээс бидэнд арга хэмжээ авах хангалттай хугацаа бий.
-Хэдийгээр 40 жил гэдэг урт хугацаа ч манай зvгээс юу хийх ёстой вэ?
-Монголынхоо соёлын өвийг Монголын жагсаалтад оруулах шаардлагатай гэсэн иргэдийн хүсэл эрмэлзэл бидэнд хэрэгтэй. ЮНЕСКО-гоос “Төр нь ард тvмэндээ энэ соёлыг хэрэгжүүл, хүмүүж” гээд тулгах юм бол соёл гэж үзэж бүртгэдэггүй.
-Тэгээд яг ямар зарчмаар бүртгэдэг юм бэ?
-Ард түмэн тухайн соёлыг хүсэн хүлээж, түүний төлөө үе удмаараа хүчин чармайлт гаргаж, сэтгэл зүрхээрээ нэгдсэн, уламжлалт, ард түмний амьдралд гүн шингэсэн зүйлийг соёл гэж үзэж бүртгэдэг. Тэр ч утгаараа монгол эмээлд олон хүний сонирхол нэгдэж байгаад их талархаж байна.
Дашрамд хэлэхэд, ард түмэн маань “Эмээлийн утга учир, соёлыг тайлбарлаж бичсэн захидлаа бидэн рүү явуулах хэрэгтэй байна. Иргэдийн захидал, Төрийн бус байгууллагуудын бидэнд хандсан албан ёсны хүсэлт, үр удмаараа эмээл хийж амьдарч буй иргэд, малчдын маань хүсэлт бидэнд цугларвал өөрийн соёлын өв болгон бүртгэхэд хялбар байх болно. Хүмүүс өв соёлоо хэд хэдээр нь бөөндөөд түргэхэн бүртгүүлчихэж болдоггүй юм уу гэдэг. Дээр хэлсэнчлэн ЮНЕСКО-гийн журамд нэг жилд нэг л соёлын өвийг бүртгэдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
-Манай улс энэ жилийн тухайд соёлын ямар өвөө бүртгүүлсэн юм бэ?
-Монгол уран бичлэгээ бүртгүүлэх гээд явуулсан. Мөн соёл иргэншлийн өвөөр Монгол гэрийг бүртгүүлэх саналаа явуулсан байгаа.
-Манай улс нийт хэчнээн соёлыг бүртгүүлсэн байдаг юм бол?
-Хөөмий, Монгол цуур, Морин хуур гэх мэт 10-аад соёлын өвийг бүртгүүлсэн.
-ЮНЕСКО-д яг тийм зүйлийг л бүртгэнэ гэсэн шалгуур байдаг уу?
-Тэгэлгүй яах вэ. Соёл, иргэншил, соёлын дурсгалт газрыг л бүртгэдэг. Жишээлбэл, Бурхан Халдун уулаа бүртгүүлэхийг хүсч байгаа бол ард түмний хүсэлтүүд маш их хэрэгтэй байна.
-Өмнө нь Бурхан Халдун уулыг бүртгэхээс татгалзсан шүү дээ?
-Үүний шалтгааныг ЮНЕСКО-гийн зүгээс “Монголын төр хэтэрхий их тушаал, зарлиг гаргаж хамгаал гэж үүрэгддэг юм байна. Ард тvмэн чинь шаарддаггүй юм байна шүү дээ” гэж тайлбарласан байдаг. Хамгийн гол нь ард тvмэн соёлоо өмчилж хармалдаг байх ёстой учир өмчлөгчид хамгийн сайн оролцох хэрэгтэй.
-Амралтын өдрvvдэд Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн сайд нарын VII бага хурал болно. Үүний ач холбогдлыг юу гэж харж байгаа вэ?
-Монгол Улс ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийн даргаар хоёр жил ажилласныхаа тайланг тавих гэж байна гэж ойлгож байгаа. Түүнийг даргалах хугацаанд ямар бэрхшээл, дэвшил гарав гэдгийг улс орнууд тал талаасаа ярих байх. Манай улсын ардчиллын тvvх, туршлагыг дэлхий нийтэд мэдээлэх анхны том боломж энэ удаагийн чуулган уулзалт юм.
Дэлхий нийт манай улсыг ардчилсан орон л гэж мэддэг. Чухам яаж ардчиллыг бий болгосныг төдийлөн мэдэхгvй. Ард тvмний энэ мэргэн ухааныг бусад орнууд хэзээ ч сонирхож асууж байгаагvй. Бид ардчиллыг сонирхдог 104 оронд Монголын ардчилал ингэж явагдсан гэдгээ танилцуулна. Нэг ч цонх хагалалгvй, нэг ч хvний хамраас цус гаргахгvйгээр тэвчээр зааж, ухаан зарж ардчиллыг бий болгосноо хэлнэ гэдэг цаашид ардчиллыг тvгээн дэлгэрvvлэхэд илvv урам зориг болно.
-Манай улсад ардчилсан үзэл баримтлал бүрэн утгаараа хэрэгждэг юм уу, сүүлийн vед дарангуйлдаг гэсэн шүүмжлэлд өртөөд байгаа шүү дээ?
-Манайд тодорхой дэвшил гарсан. Ардчилсан парламент, сонгуультай, аливаа асуудлыг ардчилсан зарчмаар шийдвэрлэдэг. Яах аргагvй ардчиллын элементvvдийг бvх шатанд нэвтрvvлж яваа улс. Мэдээж хэрэг бvх хvний сэтгэлд хvрсэн ардчиллыг хараахан тогтоож чадаагvй. Ингэхийн тулд ард тvмнээ мэдээлэлжvvлэх ёстой.
-Төгс ардчилсан үзэл баримтлалтай улс гэж байдаг болов уу?
-Яг энэ нэр томъёонд хvрсэн орон гэж байдаггvй. Аль орон номер нэг вэ гэж хуваарилах боломжгvй. Жишээлбэл, Швейцарь улс гэхэд ард тvмэн нь хууль санаачилж батлах эрхтэй мөртлөө манайхаас ардчилал сурах юмсан гэж хvрч ирдэг. Яагаад гэвэл,Монголын ардчилсан сонгууль шиг олон хvнийг хамарч, идэвх¬жvvлсэн сонгууль явагддаггvй гэсэн.
Тухайн орон өндөр хөгжсөн ч буурай байсан ч ардчиллын сорилт vргэлж тулгардаг. Энэ сорилтуудыг хэрхэн даван туулах вэ гэдэг зорилгын vvднээс ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг байгуулагдсан. Ардчилал гэдэг барилга бариад орхичихсон мэт мөнх тогтдоггvй.
-АН-ынхан өөрсдөө ардчиллыг устгаж байна гэж ярьдаг. Үүнийг юу гэж боддог вэ?
-Ер нь аль ч нам дотор ардчиллын зарчим бий. Зөвхөн манайх АН гэдэг нэртэй учир хамгийн ардчилсан vзэл баримтлалтай гэж хэлж чадахгvй. Манай намд сайжруулах зvйл маш их бий. Тиймээс дотроо дvрмээ сайжруулахаар одоо хэлэлцvvлж байгаа.
-Ерөнхий сайдыг огцруулах эсэх асуудлыг хэлэлцэх үеэр та сөрөг хүчний зүгээс Үндэсний аюулгvй байдлын асуудлыг хөндөж байгаа нь их ноцтой юм гэж хэлж байсан?
-Мэдээж сөрөг хүчнээс шаардлага тавилгүй л яах вэ. Сүүлийн 23 жил гадаад харилцаа ярихгүйгээр дотоодын асуудлаа шийдээд болж л байсан. Одоо бодоход гурван жил тутамд нэг Ерөнхий сайдыг огцруулсан байна. Тэр болгондоо аль болохоор дотоодын эдийн засгийн асуудлыг Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудалтай холбож ярьсан. Гадаадын ямар нэгэн улсад хохирол учирсан гэдэг асуудал гараагүй байхад хоёр хөрштэйгөө аятайхан харьцаж чадахгүй байна гэдэг үндэслэл оруулж ирж байгаа нь аюултай үзэгдэл. Өмнө нь Сталинтай аятайхан харьцсангүй гээд дарга нараа яаж хэлмэгдүүлдэг байлаа. Энэ мэтчлэн гашуун туршлагууд бий шүү дээ.
Сүүлийн үед түүний ул мөр овоо арилчихсан байхад дахин оруулж ирэх нь буруу хандлага үүсгэчих вий гэж маш их санаа зовж байгаа. Сөрөг хүчний оруулж ирж буй шаардлага магадгvй 99 хувь зөв байлаа гэхэд нэгхэн хувьд нь гадаад харилцааны асуудал ярих нь нэн аюултай юм. Бид энэ шаардлагыг ерөөсөө хангаж болохгүй. Хэрэв хангавал манай улсын гадаад харилцаанд эргэж нөхөгдөшгүй буруу жишиг тогтоно.
В.Дондовдорж
