Дотоод хүмүүстэй хамтран ажиллахгүйгээр авлигын схемийг илчлэх, задруулах нь хэцүү байдаг. Гэсэн хэдий ч шүгэл үлээгчид хувийн болон мэргэжлийн эрсдэлээс үүдэн мэдээллийг задруулахаас татгалздаг. Улс орнуудад энэхүү асуудлыг шийдвэрлэх улам бүр түгээмэл болж буй арга замуудын нэг нь шүгэл үлээгчдийг урамшуулах хөтөлбөр юм. Ийм хөтөлбөрүүд нь өөрийн онцлог шинж чанараараа харилцан адилгүй байдаг хэдий ч ихэнх нь ижил төрлийн үндсэн схемийн дагуу ажилладаг бөгөөд албадлагын арга хэмжээ авахад хүргэдэг олон нийтэд мэдээлээгүй чухал баримт мэдээллийг ил болгосон мэдээлэгчид мөнгөн урамшуулал буюу ихэвчлэн хариуцагч талуудад ногдуулсан торгуулийн тодорхой хувийг шагнал болгон өгдөг.
Энэхүү механизмыг анхлан хэрэгжүүлж эхэлсэн АНУ-д шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжсээр байна. АНУ-д 1986-2020 оны хооронд шүгэл үлээснээр илэрсэн хэргийн хохиролд 46.5 тэрбум долларыг Хуурамч бичиг баримтын тухай хуулийн (FCA) дагуу нөхөн төлүүлсэн бөгөөд шүгэл үлээгчдэд 7.8 тэрбум долларын урамшуулал олгожээ. Жишээлбэл, 2011 онд Додд-Фрэнкийн тухай хуулийн дагуу бий болсон шүгэл үлээгчийн хөтөлбөрт тусгагдсанаар шүгэл үлээгчийн өгсөн мэдээлэл нь Үнэт цаасны тухай хуулийг зөрчсөн нь батлагдсан тохиолдолд дор хаяж 2 тэрбум долларын санхүүгийн нөхөн төлбөрийг төлүүлж, шүгэл үлээгчид 720 гаруй сая доллар олгосон байна. АНУ дахь мэдээлэгчийг урамшуулах хөтөлбөрүүд амжилттай хэрэгжсэн нь Өмнөд Солонгос, Канад, Нигери, Гана, Унгар, Кени зэрэг бусад хэд хэдэн оронд ижил төстэй хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхэд түлхэц болсон. Гэхдээ эдгээр хөтөлбөрүүд бүгд адилхан амжилттай хэрэгжээгүй. Жишээ нь Африк тивд шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөрийг нэвтрүүлсэн анхны улс болох Гана улсад ямар ч шагнал урамшуулал олгоогүй ба үнэндээ Гана улсын Шүгэл үлээгчийн тухай хуулийг ашигласан тохиолдол ч цөөхөн байдаг.
Шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөр хэзээ, хэрхэн амжилттай хэрэгжих талаар тайлбарлахад ямар хүчин зүйлс шаардлагатай вэ? Энэ асуултад энгийн, хялбар хариулт байхгүй. Уг асуудал нь нарийн төвөгтэй бөгөөд аливаа хөтөлбөрийн үр нөлөө нь тус хөтөлбөрийн дизайны нарийн ширийн зүйлс, түүний дотор шүгэл үлээгчдэд урамшуулал олгох урьдчилсан нөхцөл, хөтөлбөрийн цар хүрээ, түүнчлэн тухайн улсын соёл зэргээс ихээхэн хамаардаг. Ямартай ч шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөр нь олон тооны шүгэл үлээгчдэд урамшуулал олгох эсэхэд гол үзүүлэлт болох хоёр хүчин зүйл байна:
· Эхний хүчин зүйл нь эрх бүхий байгууллага нь шүгэл үлээгчид тулгарч болзошгүй аливаа эрсдэлээс хангалттай хамгаалж байгаа эсэх юм. Эрх бүхий байгууллагаас шүгэл үлээгчийг ажлын байраа алдах болон бусад хэлмэгдүүлэлтээс хамгаалахгүй бол эцсийн дүндээ шүгэл үлээснээр мөнгөн урамшуулал авах боломж ч мөн хязгаарлагдана. Энэхүү хүчин зүйл нь олон оронд шүгэл үлээгчийн хөтөлбөрийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд саад болж байгаа нь батлагдсан. Жишээлбэл, Кени улсад шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөр зарим талаараа үр дүнгүй байгаа нь тус улсад шүгэл үлээгчийн хамгаалалт сул байгаатай холбоотой буюу шүгэл үлээгчид санхүүгийн урамшуулал авахын тулд өөрийгөө илүү эрсдэлтэй, аюултай байдалд оруулахаас эмээж байгаатай холбоотой юм. Үүний нэгэн адил Гана улсад шүгэл үлээсний хариуд ирж буй аливаа хэлмэгдүүлэлт, дарамт шахалт нь олон Ганачуудад шүгэл үлээснээр өөрсдийнх нь аюулгүй байдал нь эрсдэлд орно гэж итгэхэд хүргэсэн бөгөөд урамшууллын хөтөлбөрийн санал болгож буй санхүүгийн урамшуулал нь шүгэл үлээхэд хангалттай бус болох нь тодорхой болсон. Урамшууллын хөтөлбөрүүд нь анхнаасаа үр дүнтэй хэрэгжсэн улс орнуудад ч эрх бүхий байгууллага нь шүгэл үлээгчдэд ирэх хариу арга хэмжээ, дарамт, шахалт зэргээс хамгаалахгүй бол үр нөлөөгөө алдаж магадгүй юм. Жишээлбэл, Нигери улс Шүгэл үлээгчдийг урамшуулах хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлсэн гэж үздэг бөгөөд тус улсын 2018 оны тайланд тус хөтөлбөрөөр дамжуулан 378 сая ам.доллар нөхөн төлөгдсөн нь тогтоогдсон. Гэсэн хэдий ч Нигери улсад шүгэл үлээгчийг хамгаалах хууль тогтоомж байхгүй байгаа нь хөтөлбөрийн цаашдын үр дүнтэй байдалд заналхийлж байна. Шүгэл үлээгчдэд санал болгож буй их хэмжээний урамшууллыг үл харгалзан Нигери улсад шүгэл үлээгчдийн тоо цөөрсөөр байгаа бөгөөд саяхны судалгаагаар судалгаанд оролцогчдын дөрөвний гурав орчим нь засгийн газраас хууль зүйн баталгаа авалгүйгээр авлигын талаар мэдээлэхдээ эргэлзэж байсан нь тогтоогджээ. Үүний эсрэгээр, шүгэл үлээгчийн хамгаалалт сайтай улс орнуудад мэдээлэгчийг урамшуулах хөтөлбөрүүд илүү амжилттай болсон байдаг. Тухайлбал, дэлхийн хамгийн цогц Шүгэл үлээгчийн тухай хуультай Өмнөд Солонгост 2012 оноос хойш тус улсын шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөрийн хүрээнд шүгэл үлээсний дагуу илэрсэн хэргийн тоо тогтмол нэмэгдсээр байна.
· Шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөрийн үр нөлөөнд хамгийн их нөлөөлж буй хоёр дахь хүчин зүйл бол шүгэл үлээгчид олгох санхүүгийн урамшуулал нь хангалттай эсэх юм. Уг урамшуулал нь шүгэл үлээгчдэд тулгарах хувийн болон мэргэжлийн эрсдэлийг тэнцвэржүүлэхүйц хангалттай их байх ёстой. Урамшууллын хэмжээ нь ерөнхийдөө их хэмжээний мөнгөн торгууль ногдуулах шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаанаас шалтгаалдаг тул урамшууллын хэмжээ онцгой чухал юм. Шүгэл үлээх нь урамшуулал авах баталгаа биш бөгөөд аливаа процессын улмаас урамшуулал олгогдохгүй олон жил ч болох боломжтой. Шүгэл үлээгчид учирч болох эрсдэл болон урамшуулалтай холбоотой тодорхойгүй байдлыг харгалзан үзэж шүгэл үлээсний хариуд санал болгож буй урамшууллын хэмжээ нь шүгэл үлээгчид тулгарч болзошгүй эрсдэлээс давж гарахуйц хангалттай байх ёстой. Шүгэл үлээгчдийг урамшуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн боловч харьцангуй бага хэмжээний урамшуулалтай улс орнуудын иргэд шүгэл үлээх нь бага байгаа буюу уг хөтөлбөр нь төдийлөн амжилттай хэрэгжиж чадахгүй байна. Жишээлбэл, Унгар улсад мэдээлэгчийн урамшуулал торгуулийн дүнгийн 1 хувиар хязгаарлагддаг бөгөөд ойролцоогоор 180 мянган ам.доллароос хэтрэхгүй байна. Унгар улсад шүгэл үлээгчийн хөтөлбөрийн хүрээнд ямар ч урамшуулал олгогдоогүй бөгөөд тус улсын урамшууллын хэмжээ нь мэдээлэл өгөхөд хангалттай биш гэдгийг судалгаа харуулж байна. Пакистанд ч мөн үүнтэй төстэй нөхцөл байдал ажиглагдаж байгаа бөгөөд урамшууллын хэмжээ нь 12 мянган ам.доллароор хязгаарлагддаг. Тус улсад шүгэл үлээгчийн урамшууллын хөтөлбөрийн хүрээнд шүгэл үлээгчийн мэдээлсэн цөөн хэдэн хэрэг л шалгагдсан байна. Харин урамшууллыг нэмэгдүүлэх нь мэдээлэгчийн урамшууллын хөтөлбөрт хариу үйлдэл үзүүлэхгүй байгааг харуулж байна. БНСУ-ын Шударга Худалдааны Хорооноос (KFTC) 2002 онд нэвтрүүлсэн Өмнөд Солонгосын хоёр дахь шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөр нь дөрвөн жилийн хугацаанд арав хүрэхгүй тайланг гаргаж эхэндээ үр дүнтэй хэрэгжээгүй. Гэсэн хэдий ч урамшууллын дээд хэмжээг 19 мянган ам.доллароос 94 мянган ам.доллар болгон нэмэгдүүлсний дараа Шударга Худалдааны Хорооноос нь дэлхийн хамгийн идэвхтэй дэглэмүүдийн нэгийг бий болгосон юм.
Шүгэл үлээгчдийн хөтөлбөрүүд АНУ, Өмнөд Солонгос зэрэг орнуудад амжилттай хэрэгжсэнээс үзэхэд шүгэл үлээгчдэд мөнгөн урамшуулал олгох нь авлигатай тэмцэх хүчирхэг хэрэгсэл болохыг харуулж байна. Урамшууллын хөтөлбөрүүд бусад улс орнуудад хангалттай үр дүнд хүрээгүй байж болох ч шүгэл үлээгчдийн аливаа зөрчлийн талаар мэдээлэл өгөх боломжийг нэмэгдүүлэх асар том эх сурвалж хэвээр байна. Иймд шүгэл үлээгчийг урамшуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй улс орнууд болон хөтөлбөрийн үр дүнг нэмэгдүүлэхээр хөтөлбөртөө нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар зорьж буй улсуудын хувьд хэрэгжүүлэх шаардлагатай хоёр тэргүүлэх чиглэл гарч ирж байна. Нэгдүгээрт, шүгэл үлээгчдэд учирч болох бүхий л эрсдэлээс хамгаалах баталгааг бий болгох, хоёрдугаарт, хангалттай хэмжээний мөнгөн урамшуулал олгоход анхаарах шаардлагатай юм.
Эх сурвалж: https://globalanticorruptionblog.com
