Монгол орны нутагт байгаа эртний хот балгадын туурийн тухай танилцуулгын үргэлжлэл болгож “Хун тайжийн балгас”-ын тухай эрдэмтэн Ц.Доржсүрэнгийн бичсэн нэгэн баримтыг эх хувиар нь танилцуулъя. Энэ сонирхолтой баримт ҮТА-ын сан хөмрөгт хадгалагдаж байгаа юм. Үүнд: Халхын Цогт тайж бол 1581 онд төрсөн билээ. Халх Монголд буддын шашны нөлөө дэлгэрч байх үед Цогт тайж түүнийг дэмжигч байсан. Цогт тайж нь бичиг эрдэм сайтай, ном судар их цуглуулдаг феодалын сэхээтэн байв. Шашны сүм дуган, орд харш хэд хэдийг бариулсан ажээ. 1601 оноос эхлэн 17 жилийн туршид зургаан сүм хийд бариулсан гэдэг билээ.
Түүний нэг нь Туул голын Тансаг тал хэмээх хөндийд Халдун Зүрх уулын өвөрт Сэтгэшгүй Чандмань гэдэг сүм бариулсан гэх бөгөөд тэнд Цогт тайжийн өөрийн сууж байсан ордон байжээ. Үүнийг одоо Туулын Цагаан байшин гэх буюу Цогтын цагаан байшин ч гэнэ. Хэрмийн өндөр нь 4м, цамхагийн өндөр нь 6м шахам, ханын урт нь 40м гаруй байна. Цогтын цагаан байшин гэдэг энэ балгасыг 1930 хэдэн онд бага зэрэг малтаж шинжилжээ. Энэ малталтаар гарсан зүйлсийг үзэхэд Цагаан байшин нь уран чимэглэгдсэн сууц ба бурхан шүтээн залах олон байшинтай байжээ. Энд луу, цэцэг, хээ, угалз зэрэг барилгын чимэглэл, бурханы толгой, хөл, хүзүүний чимэг зэрэг олон зүйлийн сонин материал олджээ. Уран чимэглэлийн зүйлсийг маш чадварлаг хийсэн байна. Энд бас тариалан нилээд явцтай байсны гэрч болох тариа цайруулах бул чулуу зэрэг байгаагаас гадна услах шуудууны ор мөр байна. Ордны урд талд чулуун мэлхий дээр зоосон түвд, монгол бичигтэй хөшөө байсныг эрдэмтэд шинжилжээ. Бас тус балгаснаас нилээд зайтай орших Төхмийн Дуут нуур гэдэг газар хадан дээр Цогт тайжийн тухай бичсэн хоёр хэсэг бичээсийг мөн эрдэмтэд уншиж судалжээ.
Цогт тайжийн бариулсан сүм дуганы нэг нь Улаанбаатараас Цэцэрлэг хот орох замд Харуухын (Хар бухын) голын зүүнтээ орших Харуухын буюу Хун тайжийн балгас гэдэг билээ. Энд занар чулуугаар барьсан их, бага 7-8 барилга, суварганы ор бий. Харин энэ сүм суваргыг хуучин балгасын ор дээр байгуулсан ажээ. Хуучин балгас нь ХI зууны үед холбогдох Кидан улсын хот суурины үлдэгдэл юм. Хуучин балгас нь шороо дагтаршуулан байгуулсан хэрэмтэй, хэрмийн дотор олон барилгатай байжээ. Түүнийг мөн 1930 хэдэн он ба 1949 онд бага зэрэг малтаж аль үед холбогдох дурсгал болохыг тогтоожээ.
Дээр дурдсан балгасууд нь Монголын хот сууринуудыг шинжлэн судлахад чухал холбогдолтой зүйл тул эрдэмтэн, зорчин үзэгчид их сонирхдог билээ... гэж 1959 онд бичиж үлдээсэн түүхэн баримт байна.
Түүхийн баримтын төвийн архивч П.Алтанцэцэг
Түүний нэг нь Туул голын Тансаг тал хэмээх хөндийд Халдун Зүрх уулын өвөрт Сэтгэшгүй Чандмань гэдэг сүм бариулсан гэх бөгөөд тэнд Цогт тайжийн өөрийн сууж байсан ордон байжээ. Үүнийг одоо Туулын Цагаан байшин гэх буюу Цогтын цагаан байшин ч гэнэ. Хэрмийн өндөр нь 4м, цамхагийн өндөр нь 6м шахам, ханын урт нь 40м гаруй байна. Цогтын цагаан байшин гэдэг энэ балгасыг 1930 хэдэн онд бага зэрэг малтаж шинжилжээ. Энэ малталтаар гарсан зүйлсийг үзэхэд Цагаан байшин нь уран чимэглэгдсэн сууц ба бурхан шүтээн залах олон байшинтай байжээ. Энд луу, цэцэг, хээ, угалз зэрэг барилгын чимэглэл, бурханы толгой, хөл, хүзүүний чимэг зэрэг олон зүйлийн сонин материал олджээ. Уран чимэглэлийн зүйлсийг маш чадварлаг хийсэн байна. Энд бас тариалан нилээд явцтай байсны гэрч болох тариа цайруулах бул чулуу зэрэг байгаагаас гадна услах шуудууны ор мөр байна. Ордны урд талд чулуун мэлхий дээр зоосон түвд, монгол бичигтэй хөшөө байсныг эрдэмтэд шинжилжээ. Бас тус балгаснаас нилээд зайтай орших Төхмийн Дуут нуур гэдэг газар хадан дээр Цогт тайжийн тухай бичсэн хоёр хэсэг бичээсийг мөн эрдэмтэд уншиж судалжээ.
Цогт тайжийн бариулсан сүм дуганы нэг нь Улаанбаатараас Цэцэрлэг хот орох замд Харуухын (Хар бухын) голын зүүнтээ орших Харуухын буюу Хун тайжийн балгас гэдэг билээ. Энд занар чулуугаар барьсан их, бага 7-8 барилга, суварганы ор бий. Харин энэ сүм суваргыг хуучин балгасын ор дээр байгуулсан ажээ. Хуучин балгас нь ХI зууны үед холбогдох Кидан улсын хот суурины үлдэгдэл юм. Хуучин балгас нь шороо дагтаршуулан байгуулсан хэрэмтэй, хэрмийн дотор олон барилгатай байжээ. Түүнийг мөн 1930 хэдэн он ба 1949 онд бага зэрэг малтаж аль үед холбогдох дурсгал болохыг тогтоожээ.
Дээр дурдсан балгасууд нь Монголын хот сууринуудыг шинжлэн судлахад чухал холбогдолтой зүйл тул эрдэмтэн, зорчин үзэгчид их сонирхдог билээ... гэж 1959 онд бичиж үлдээсэн түүхэн баримт байна.
Түүхийн баримтын төвийн архивч П.Алтанцэцэг
