Миний бие Бакуларинбучийн нутаг Ладакт 2009 онд очих завшаан тохиолдож тэндэхийн нутаг орны байдалтай танилцахын зэрэгцээгээр Монгол гэдэг нэртэй холбогдсон мэдээ сэлтийг олж билээ. Ладак нь Хималайн уулсын баруун хойт салбар Зангскар, Ладак болон Каракорумын нуруудын хоорондох үржил шимт гол мөрний хөндийд орших бөгөөд далайн түвшнээс дундчаар 4000- аас 5000 метр өргөгдсөн нутаг юм.
Зун нь нэмэх 36 хэм хүртэл халж, өвөлдөө хасах 50 хэм хүртэл бууж хүйтэрнэ. 11-р сараас дараа жилийн 5-р cap хүртэл уул даваа нь цасаар хаагдаж бусад нутгаас тусгаарлагдана. Манай эриний өмнөх үеэс феодалын том, жижиг хаант улс байж байгаад 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтноход түүнтэй нийлж Жамму-Кашмир муж улсын бүрэлдэхүүнд оржээ.
Хүн ам нь голчлон Дардс, Мон гэдэг хоёр овог угсаанаас бүрэлдэнэ. Дардс омгийнхныг баруун Азиас ирсэн Индо-аръяа гарлын хүмүүс гэж үзнэ. Тэдний олонхи нь Лалын шашинтан болой. Дардс гэдэг нэр нь сүүлдээ Дрок болон хувирсан бөгөөд тэд үлгэр туульсыг ихээр хайлдаг уламжлалтай. Тэдний хамгийн алдартай дууль нь Гэсэрийн тууж юм.
Тэрхүү туужид Дээд тэнгэр энэ ертөнцийн хүн амьтанд тус хүргүүлэхээр Гэсэрийг илгээжээ. Тэрээр анх ядуу хүний дүрээр ирж тэр нутгийн хааны гүнж Бреугмод дурласан ч бүсгүйн эцэг эх охиноо түүнд өгөхөөс татгалзжээ. Гэсэр олон гайхамшигт эр зоригийн үйлийг бүтээхэд Брөугмог түүнтэй суулгажээ. Гэсэр Хятадын хааныг эмчлээд буцахад гүнж нь түүнийг даган оргоход Хаан хойноос нь луугаар хөөлгөж Гэсэр тэрхүү луутай тулалдаж ялалт байгуулан нутагтаа ирээд хоёр хатантайгаа амар сайхан жаргасан тухай өгүүлдэг ажээ.
Мончууд нь Өвөр Хималайн Кулу болон Монхали одоогийн Манали нутгаас МЭӨ 2 дугаар зуунд Зангскар болон дээд Ладакийн нутагт ирж суусан Аръяачуудтай төсөө бүхий овог аймаг байжээ. Мончуудын амьдарч байсан нутгийг За-зун гэж нэрлэж байсан бөгөөд түүнийг мончуудын уугуул нутаг гэж үздэг юм байна. Тэдгээр Мон могспон гэдгээр захируулсан олон жижиг улс аймгуудад хуваагдаж байжээ.
Могспон гэдэг нэр Маспон болж түүнээс Мон гэдэг удмын нэр гарсан гэж үздэг юм байна. Тэрхүү мончууд хавчиг толгой, гонзгой нүүртэй, монхордуу хянган хамартай, хавтгай хацартай, бүлтгэр том нүдтэй, тариан шаргал царайтай, зөөлөн хар үстэй, сахал ихтэй, биерхүү дунд зэргийн нуруутай улс байв гэж Энэтхэгийн сурвалж бичигт дурдсан байна.
Энэтхэгийн Ашок хааны илгээсэн (МЭӨ 272-231) Буддын шашныг дэлгэрүүлэх Элчийг Ладакийн Мончууд талархалтайгаар угтан авч тэрхүү шашныг тэнд хөгжөөсний дээр 2- р зууны үеийн Мон-булш, Мон- суварга, Мон-цайзны туурь болон Майдар, Манзушри бурхадын тэр үед хийсэн хөрөг дурсгалуудын үлдэгдэл Ладак нутгаас ихээхэн олддог нь Мончууд Бурханы шашныг шүтэн тэнд амьдарч байсныг харуулмуй.
Зүүн өмнөд Хималайн бүс нутаг одоогийн Энэтхэг улсын Ассамын нутагт манай эриний өмнөх үед Монгол аймгууд оршиж байжээ гэж “Энэтхэгийн шинэ түүх” номонд дурдсанаас үзвэл тэнд бас Мон угсаатан байсан байж болох юм. Ер нь Памирын уулсаас Хималайн нурууны дагуу орших Ладак, Төвд, Балба, Сикким, Бхутан, Бирм зэрэг үндэстнийг Монголжуу угсаатан гэж нэрлэдэг нь чухамдаа Мон угсааны улсууд байж болох юм.
Төвдөөс хойш ой шугуй ихтэй өндөр уулын нутагт анхны оршин суугчид нь Мон байжээ гэж Төвдийн сурвалж бичигт гардаг бол Хятадын түүхчид Төвдөөс хойших нутагт амьдардаг зэрлэг аймгууд нь Мон юм гэж тэмдэглэжээ. Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгууд ч Мон угсаатан байсан нь Чингисийн үеийн түүхийн баримт бичигт тусгалаа олжээ.
Толуй хааны гэргий Сорхогтаны “Их засгийн алтан дээд гэриэ” зэрэг олон сударт Мон гэрээс бие, Мон амин хэм, Мон онол гэх зэрэг олон нэр томъёо байдгийн дээр Мон голлож амьдрахыг төр хэмээмүй, Мон онолоор Монголоор амьдрах эрх гэх зэргээр өгүүлдэг нь Мон угсаатан эртнээс нааш Монгол нутагт байсныг гэрчилж байнам. Энэ бүхнээс аваад үзэхэд Мон гэдэг удам угсаа төв Азид түгэн амьдарч байсан нь тодорхой болж байнам.
Тиймээс ч Хэнтэйн гурван голын сав нутагт амьдарч байсан овог аймаг өөрийгөө “Хамаг Монгол Улс” гэж нэрлэсэн нь бид хамаг Мон угсаатны Дээд эзэн буюу гол цөм нь гэсэн утгыг илэрхийлсэн байж болох юм. Үүнтэй холбогдуулан дурдахад Ладак нутагт Буддизмын өмнөх үеэс одоо хүртэл оршин тогтнож ирсэн Бурханы шажинт “Шаргола” гэдэг нэгэн тосгон байна.
Манайд Шарайголын гурван хаан гэдэг жүжиг байдаг нь тэрхүү Шарголын нэр ч байж болох юм. Ладакийн Буддийн судлалын Төв хүрээлэнгийн эрдэмтэн Прем сингЖина “Ладакийн хүн ам, газар зүй” гэдэг номондоо тэрхүү Шаргола гэдэг үгийг “Lord of the first rising” (нэн тэргүүнээ мандах Дээд эзэн) гэж тайлбарлаж, “Гола” гэдэг үгийг Англи хэлний “Lord" гэдэг үгээр орчуулжээ. Lord гэдэг нь Бурхан, Дээд эзэн, Захирагч, язгууртан, гол юм, гол цөм, амин чанар, үүрийн цолмон гэсэн олон утгатай ажээ.
Сорхогтан хатан “Алтан дээд гэриэ” номондоо Чингис хаан Монгол улс бий болсон болон Мон амин чанарын тухай өгүүлснийг дурджээ. Өгүүлбээс: Чингис хаан Сартуул улстай хийсэн долоон жилийн дайнаас буцах замдаа 1225 онд Алтай уулсын орчим Бух тарам гэдэг газар бууж өвөлжихдөө хүү Толуй болон түүний гэргий Сорхогтаны хамт Тоул Алтайн Эзэн Тоул чу мэргэнийд зочлон тав хоног саатах зуур Тоул чу мэргэн тэдэнд анхны амь үүссэн газрын нэр, гал бүл бий болсон, хижи гөрөөсний үлгэр, Мон ухамсрын түүх, Моныг голлон амьдрахын түүх зэргийг тайлан ярьсан нь Мон угсаатан Алтай нутагт байснаар барахгүй Монын учир холбогдлыг сайтар мэдэж байжээ гэж үзэж болохоор байна. Чингис хаан түүний гайхамшигт ухааны зөнг магтан биширч түүнд ‘‘Тоул ухайтай мэргэн” цол хүртээж улмаар түүнтэй ярихдаа,
...Алтайн уулсын ар өвөр хоёрт их засаг байгуулж
Далайгаас далай хүртэл түвшин сайхныг тогтоож
Далан гурван сууг мэдвэл зохихуйг амжилт болгож
Моныг голлогч улсуудыг Монгол улс болгосон
Мянга есөн зуун дөчин гурван мэрэгшлийг
Мон амин чанар болгож Монгол ухамсрыг нээсэн
Монгол зөнд нэн гүн гэгээрсэн хаан байна, Би гэсэн нь Монгол нутагт Мон угсаатан байсан төдийгүй түүгээр улс болон монгол ухамсар бий болгосныг ярьж байжээ.
Ингэхлээр Мон, гол гэдэг хоёр үгнээс Монгол гэдэг үг гарчээ гэж энд цохон тэмдэглэж байгаа миний санааг цаашид гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай болов уу гэж бодном. Ташрамд дурдахад, манай эртний нийслэл Хархорин хотын нэр Ладакийн нутагт байгаа 8,000 орчим метр өргөгдсөн Каракорум нурууны 5,800 метр өндөр Каракорумын давааны нэрээр нэрлэгдсэн юм биш байгаа гэж би мунхагланам.
Учир юун хэмээвээс, тэрхүү даваагаар эртнээс нааш Төв Ази болон Энэтхэгийн аянчид нааш цааш зорчиж байсан бөгөөд түүний нэр нь “Кхара” (ордон буюу гэр орон гэсэн утгатай) “Карун” (эвээл, өршөөл) гэсэн Санскрит хоёр үгнээс бүрдсэн байж болох юм. Тийм сайхан нэртэй, дэлхийн хамгийн өндөр давааны нэрээр хотоо нэрлэсэн байж болох талтай нь сонирхол татаж байнам.
Эцэст нь, Бид Хүннү гүрний 2220 жилийн ойг тэмдэглэж байгаатай холбогдуулан Хүннү болон түүний дараах монгол удмынхан Энэтхэгийн түүхтэй хэрхэн холбогдож байсныг судалж үзлээ. Энэтхэгийн түүхч Ишвари Прасадын бичсэн “Энэтхэгийн шинэ түүх” номонд энэ тухайд сонирхолтой олон мэдээг дурджээ. Тухайлбал:
Манай эриний өмнөх 3-р зууны үед Аръяачууд хойт Энэтхэгт дайран орж сууршиж байсан үеийн 2 дугаар зуунд Хүннүчүүд Энэтхэг рүү үе үе дайран орж дээрэм тонуул хийгээд буцдаг байжээ.
Манай эриний дөрөвдүгээр зууны үед Энэтхэгт томоохон улс гүрэн бий болж олон түмний тусын тулд нилээд зүйлийг хийж байсан үед Хүннүчүүдийн удаа дараагийн дайралт ихээхэн бэрхшээл учруулж байжээ. Гупта удмын Скандрагуптагийн үед (455-467) Хүннүчүүд Энэтхэгт олон удаа дайран орж Хаан тэдний довтолгоог зогсох, гэж улсын сан хөмрөгөө хоосруулахад хүрч байжээ.
530 оны үед Энэтхэгийн Яшодхарма хаан Хүннүгийн эсрэг холбоо зохион байгуулж Синдхү мөрний эрэг дээр Хүннүг ялан хөөж байжээ. Одоо Дели хотоос холгүй Хүнү нэртэй нэгэн тосгон байгаа нь сонин байна. Хүннүгээс хойш монгол угсаатан Энэтхэгийн түүхтэй мөн ахин дахин холбогдож байжээ. Өгүүлбээс:
Чингисийн удмын цус бүхий доголон Төмөр хаан 1398 онд Энэтхэг рүү дайран орж Дели хүртэл давшихад Энэтхэгийн Тугалак хаан 40,000 явган цэрэг, 10,000 морин цэрэг, 120 зайн бүхий хүчээр эсэргүүцэн тулалдсан авч ялагдаж километр хиртэй газар доогуурх нүхээр нуугдан явж ойгоор гарч Гужрат уруу зугтаж байсан түүхтэй.
Төмөрийн тэрхүү дайралтын үеэр хойт Энэтхэг түүхэндээ хэзээ ч үзээгүй хүн болон эд материалын аймшигт их хохирол амссан ажээ. Тиймээс ч одоо хүртэл Энэтхэгчүүд хүүхдээ айлгахдаа “Ий төмөр" гэдэг нь манай “Ий мангас" гэдэгтэй адил буюу. Та Делид очвол Төмөрт сүйтгэгдсэн Тугалакийн хотын туурийг үзэж болно.
Төмөрийн тавдахь үе, эхийн талаас нь үзвэл Чингисийн алтан урагтай холбоо бүхий Бабур хаан 1525 онд 12,000 цэрэгтэйгээр Энэтхэг рүү дайран орж хойт Энэтхэгийн хаан Ибрахим Лодийн давуу хүчийг ялан хаан ширээг нь булаан авснаас хойш түүний үр садын үед Моголын их Эзэнт гүрэн Энэтхэгт 19-р зуун хүртэл ноёрхож байгаад Английн колоничлолд орсон түүхтэй.
Иймэрхүү мэдээг энд цухас дурдаж байгаа минь Монгол, Энэтхэгийн харилцааны судалгаанд хэрэг болох бол уу гэж найднам.
Судлаач З.Бат-Отгон “Монгол хатан ухаан” гэдэг номондоо Сорхогтан хатан 1248 онд бичсэн “Мон гэриэ” номондоо тэрээр Толуй хааны зарлигаар 1228 онд “Мандуулан бадруулагчийн босоо ой төгөлдөр судар" (Тэр нь Монголын нууц товчоо байсан гэнэ)-аа бичсэн тухай мэдээг иш татсан нь сонин байна. Үүнийг цааш нь судпан тодруулж болох юм.
Үүнийг бичихэд Энэтхэгийн түүх соёлын холбогдол бүхий доорх ном зохитлыг ашигласан болно. Үүнд:
“New history of India” (in Hindi) by Ishwari Prasad, printed Indian Press, Allahabad
“Ladakh, Land and people” by Prem Singh Jina, Central institute of Buddhist Studies
Проф. Ж.Гэндэндарам (СГЗ, дуун хөрвүүлэгч , зохиолч)
Зун нь нэмэх 36 хэм хүртэл халж, өвөлдөө хасах 50 хэм хүртэл бууж хүйтэрнэ. 11-р сараас дараа жилийн 5-р cap хүртэл уул даваа нь цасаар хаагдаж бусад нутгаас тусгаарлагдана. Манай эриний өмнөх үеэс феодалын том, жижиг хаант улс байж байгаад 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтноход түүнтэй нийлж Жамму-Кашмир муж улсын бүрэлдэхүүнд оржээ.
Хүн ам нь голчлон Дардс, Мон гэдэг хоёр овог угсаанаас бүрэлдэнэ. Дардс омгийнхныг баруун Азиас ирсэн Индо-аръяа гарлын хүмүүс гэж үзнэ. Тэдний олонхи нь Лалын шашинтан болой. Дардс гэдэг нэр нь сүүлдээ Дрок болон хувирсан бөгөөд тэд үлгэр туульсыг ихээр хайлдаг уламжлалтай. Тэдний хамгийн алдартай дууль нь Гэсэрийн тууж юм.
Тэрхүү туужид Дээд тэнгэр энэ ертөнцийн хүн амьтанд тус хүргүүлэхээр Гэсэрийг илгээжээ. Тэрээр анх ядуу хүний дүрээр ирж тэр нутгийн хааны гүнж Бреугмод дурласан ч бүсгүйн эцэг эх охиноо түүнд өгөхөөс татгалзжээ. Гэсэр олон гайхамшигт эр зоригийн үйлийг бүтээхэд Брөугмог түүнтэй суулгажээ. Гэсэр Хятадын хааныг эмчлээд буцахад гүнж нь түүнийг даган оргоход Хаан хойноос нь луугаар хөөлгөж Гэсэр тэрхүү луутай тулалдаж ялалт байгуулан нутагтаа ирээд хоёр хатантайгаа амар сайхан жаргасан тухай өгүүлдэг ажээ.
Мончууд нь Өвөр Хималайн Кулу болон Монхали одоогийн Манали нутгаас МЭӨ 2 дугаар зуунд Зангскар болон дээд Ладакийн нутагт ирж суусан Аръяачуудтай төсөө бүхий овог аймаг байжээ. Мончуудын амьдарч байсан нутгийг За-зун гэж нэрлэж байсан бөгөөд түүнийг мончуудын уугуул нутаг гэж үздэг юм байна. Тэдгээр Мон могспон гэдгээр захируулсан олон жижиг улс аймгуудад хуваагдаж байжээ.
Могспон гэдэг нэр Маспон болж түүнээс Мон гэдэг удмын нэр гарсан гэж үздэг юм байна. Тэрхүү мончууд хавчиг толгой, гонзгой нүүртэй, монхордуу хянган хамартай, хавтгай хацартай, бүлтгэр том нүдтэй, тариан шаргал царайтай, зөөлөн хар үстэй, сахал ихтэй, биерхүү дунд зэргийн нуруутай улс байв гэж Энэтхэгийн сурвалж бичигт дурдсан байна.
Энэтхэгийн Ашок хааны илгээсэн (МЭӨ 272-231) Буддын шашныг дэлгэрүүлэх Элчийг Ладакийн Мончууд талархалтайгаар угтан авч тэрхүү шашныг тэнд хөгжөөсний дээр 2- р зууны үеийн Мон-булш, Мон- суварга, Мон-цайзны туурь болон Майдар, Манзушри бурхадын тэр үед хийсэн хөрөг дурсгалуудын үлдэгдэл Ладак нутгаас ихээхэн олддог нь Мончууд Бурханы шашныг шүтэн тэнд амьдарч байсныг харуулмуй.
Зүүн өмнөд Хималайн бүс нутаг одоогийн Энэтхэг улсын Ассамын нутагт манай эриний өмнөх үед Монгол аймгууд оршиж байжээ гэж “Энэтхэгийн шинэ түүх” номонд дурдсанаас үзвэл тэнд бас Мон угсаатан байсан байж болох юм. Ер нь Памирын уулсаас Хималайн нурууны дагуу орших Ладак, Төвд, Балба, Сикким, Бхутан, Бирм зэрэг үндэстнийг Монголжуу угсаатан гэж нэрлэдэг нь чухамдаа Мон угсааны улсууд байж болох юм.
Төвдөөс хойш ой шугуй ихтэй өндөр уулын нутагт анхны оршин суугчид нь Мон байжээ гэж Төвдийн сурвалж бичигт гардаг бол Хятадын түүхчид Төвдөөс хойших нутагт амьдардаг зэрлэг аймгууд нь Мон юм гэж тэмдэглэжээ. Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгууд ч Мон угсаатан байсан нь Чингисийн үеийн түүхийн баримт бичигт тусгалаа олжээ.
Толуй хааны гэргий Сорхогтаны “Их засгийн алтан дээд гэриэ” зэрэг олон сударт Мон гэрээс бие, Мон амин хэм, Мон онол гэх зэрэг олон нэр томъёо байдгийн дээр Мон голлож амьдрахыг төр хэмээмүй, Мон онолоор Монголоор амьдрах эрх гэх зэргээр өгүүлдэг нь Мон угсаатан эртнээс нааш Монгол нутагт байсныг гэрчилж байнам. Энэ бүхнээс аваад үзэхэд Мон гэдэг удам угсаа төв Азид түгэн амьдарч байсан нь тодорхой болж байнам.
Тиймээс ч Хэнтэйн гурван голын сав нутагт амьдарч байсан овог аймаг өөрийгөө “Хамаг Монгол Улс” гэж нэрлэсэн нь бид хамаг Мон угсаатны Дээд эзэн буюу гол цөм нь гэсэн утгыг илэрхийлсэн байж болох юм. Үүнтэй холбогдуулан дурдахад Ладак нутагт Буддизмын өмнөх үеэс одоо хүртэл оршин тогтнож ирсэн Бурханы шажинт “Шаргола” гэдэг нэгэн тосгон байна.
Манайд Шарайголын гурван хаан гэдэг жүжиг байдаг нь тэрхүү Шарголын нэр ч байж болох юм. Ладакийн Буддийн судлалын Төв хүрээлэнгийн эрдэмтэн Прем сингЖина “Ладакийн хүн ам, газар зүй” гэдэг номондоо тэрхүү Шаргола гэдэг үгийг “Lord of the first rising” (нэн тэргүүнээ мандах Дээд эзэн) гэж тайлбарлаж, “Гола” гэдэг үгийг Англи хэлний “Lord" гэдэг үгээр орчуулжээ. Lord гэдэг нь Бурхан, Дээд эзэн, Захирагч, язгууртан, гол юм, гол цөм, амин чанар, үүрийн цолмон гэсэн олон утгатай ажээ.
Сорхогтан хатан “Алтан дээд гэриэ” номондоо Чингис хаан Монгол улс бий болсон болон Мон амин чанарын тухай өгүүлснийг дурджээ. Өгүүлбээс: Чингис хаан Сартуул улстай хийсэн долоон жилийн дайнаас буцах замдаа 1225 онд Алтай уулсын орчим Бух тарам гэдэг газар бууж өвөлжихдөө хүү Толуй болон түүний гэргий Сорхогтаны хамт Тоул Алтайн Эзэн Тоул чу мэргэнийд зочлон тав хоног саатах зуур Тоул чу мэргэн тэдэнд анхны амь үүссэн газрын нэр, гал бүл бий болсон, хижи гөрөөсний үлгэр, Мон ухамсрын түүх, Моныг голлон амьдрахын түүх зэргийг тайлан ярьсан нь Мон угсаатан Алтай нутагт байснаар барахгүй Монын учир холбогдлыг сайтар мэдэж байжээ гэж үзэж болохоор байна. Чингис хаан түүний гайхамшигт ухааны зөнг магтан биширч түүнд ‘‘Тоул ухайтай мэргэн” цол хүртээж улмаар түүнтэй ярихдаа,
...Алтайн уулсын ар өвөр хоёрт их засаг байгуулж
Далайгаас далай хүртэл түвшин сайхныг тогтоож
Далан гурван сууг мэдвэл зохихуйг амжилт болгож
Моныг голлогч улсуудыг Монгол улс болгосон
Мянга есөн зуун дөчин гурван мэрэгшлийг
Мон амин чанар болгож Монгол ухамсрыг нээсэн
Монгол зөнд нэн гүн гэгээрсэн хаан байна, Би гэсэн нь Монгол нутагт Мон угсаатан байсан төдийгүй түүгээр улс болон монгол ухамсар бий болгосныг ярьж байжээ.
Ингэхлээр Мон, гол гэдэг хоёр үгнээс Монгол гэдэг үг гарчээ гэж энд цохон тэмдэглэж байгаа миний санааг цаашид гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай болов уу гэж бодном. Ташрамд дурдахад, манай эртний нийслэл Хархорин хотын нэр Ладакийн нутагт байгаа 8,000 орчим метр өргөгдсөн Каракорум нурууны 5,800 метр өндөр Каракорумын давааны нэрээр нэрлэгдсэн юм биш байгаа гэж би мунхагланам.
Учир юун хэмээвээс, тэрхүү даваагаар эртнээс нааш Төв Ази болон Энэтхэгийн аянчид нааш цааш зорчиж байсан бөгөөд түүний нэр нь “Кхара” (ордон буюу гэр орон гэсэн утгатай) “Карун” (эвээл, өршөөл) гэсэн Санскрит хоёр үгнээс бүрдсэн байж болох юм. Тийм сайхан нэртэй, дэлхийн хамгийн өндөр давааны нэрээр хотоо нэрлэсэн байж болох талтай нь сонирхол татаж байнам.
Эцэст нь, Бид Хүннү гүрний 2220 жилийн ойг тэмдэглэж байгаатай холбогдуулан Хүннү болон түүний дараах монгол удмынхан Энэтхэгийн түүхтэй хэрхэн холбогдож байсныг судалж үзлээ. Энэтхэгийн түүхч Ишвари Прасадын бичсэн “Энэтхэгийн шинэ түүх” номонд энэ тухайд сонирхолтой олон мэдээг дурджээ. Тухайлбал:
Манай эриний өмнөх 3-р зууны үед Аръяачууд хойт Энэтхэгт дайран орж сууршиж байсан үеийн 2 дугаар зуунд Хүннүчүүд Энэтхэг рүү үе үе дайран орж дээрэм тонуул хийгээд буцдаг байжээ.
Манай эриний дөрөвдүгээр зууны үед Энэтхэгт томоохон улс гүрэн бий болж олон түмний тусын тулд нилээд зүйлийг хийж байсан үед Хүннүчүүдийн удаа дараагийн дайралт ихээхэн бэрхшээл учруулж байжээ. Гупта удмын Скандрагуптагийн үед (455-467) Хүннүчүүд Энэтхэгт олон удаа дайран орж Хаан тэдний довтолгоог зогсох, гэж улсын сан хөмрөгөө хоосруулахад хүрч байжээ.
530 оны үед Энэтхэгийн Яшодхарма хаан Хүннүгийн эсрэг холбоо зохион байгуулж Синдхү мөрний эрэг дээр Хүннүг ялан хөөж байжээ. Одоо Дели хотоос холгүй Хүнү нэртэй нэгэн тосгон байгаа нь сонин байна. Хүннүгээс хойш монгол угсаатан Энэтхэгийн түүхтэй мөн ахин дахин холбогдож байжээ. Өгүүлбээс:
Чингисийн удмын цус бүхий доголон Төмөр хаан 1398 онд Энэтхэг рүү дайран орж Дели хүртэл давшихад Энэтхэгийн Тугалак хаан 40,000 явган цэрэг, 10,000 морин цэрэг, 120 зайн бүхий хүчээр эсэргүүцэн тулалдсан авч ялагдаж километр хиртэй газар доогуурх нүхээр нуугдан явж ойгоор гарч Гужрат уруу зугтаж байсан түүхтэй.
Төмөрийн тэрхүү дайралтын үеэр хойт Энэтхэг түүхэндээ хэзээ ч үзээгүй хүн болон эд материалын аймшигт их хохирол амссан ажээ. Тиймээс ч одоо хүртэл Энэтхэгчүүд хүүхдээ айлгахдаа “Ий төмөр" гэдэг нь манай “Ий мангас" гэдэгтэй адил буюу. Та Делид очвол Төмөрт сүйтгэгдсэн Тугалакийн хотын туурийг үзэж болно.
Төмөрийн тавдахь үе, эхийн талаас нь үзвэл Чингисийн алтан урагтай холбоо бүхий Бабур хаан 1525 онд 12,000 цэрэгтэйгээр Энэтхэг рүү дайран орж хойт Энэтхэгийн хаан Ибрахим Лодийн давуу хүчийг ялан хаан ширээг нь булаан авснаас хойш түүний үр садын үед Моголын их Эзэнт гүрэн Энэтхэгт 19-р зуун хүртэл ноёрхож байгаад Английн колоничлолд орсон түүхтэй.
Иймэрхүү мэдээг энд цухас дурдаж байгаа минь Монгол, Энэтхэгийн харилцааны судалгаанд хэрэг болох бол уу гэж найднам.
Судлаач З.Бат-Отгон “Монгол хатан ухаан” гэдэг номондоо Сорхогтан хатан 1248 онд бичсэн “Мон гэриэ” номондоо тэрээр Толуй хааны зарлигаар 1228 онд “Мандуулан бадруулагчийн босоо ой төгөлдөр судар" (Тэр нь Монголын нууц товчоо байсан гэнэ)-аа бичсэн тухай мэдээг иш татсан нь сонин байна. Үүнийг цааш нь судпан тодруулж болох юм.
Үүнийг бичихэд Энэтхэгийн түүх соёлын холбогдол бүхий доорх ном зохитлыг ашигласан болно. Үүнд:
“New history of India” (in Hindi) by Ishwari Prasad, printed Indian Press, Allahabad
“Ladakh, Land and people” by Prem Singh Jina, Central institute of Buddhist Studies
Проф. Ж.Гэндэндарам (СГЗ, дуун хөрвүүлэгч , зохиолч)
