УУЛЗАЛТ
Чойжил, /лам/ -ынд ирээд үүргэн дотор юмаа далд хийж үүргээ ил тавив. /Лам/ сайн сууж байгаа гэжээ. /Лам/ энэ сүмд шавилан суусаар бараг л таван жил болж буй тул овоо тохижсон байлаа. Тэр ирсэн өдрөө /лам/ -ынхаас гарсангүй. /Лам/-тай цаашдын ажил хэргээ зөвлөв. Дэ вангийн төв орох зам зуурт хөл залгах бүх зүйл урьд бодож хийснээр бэлэн болсон нь түүнийг баярлуулжээ.
/Лам/, хааяа орон байр шалгалан нэгжих явдал гардаг. Японы дуулгаварт амьтад манайхыг мундахгүй олон үзсэн. Хэн хэнгүй тэрнээсээ залхаж байгаа байх гээд сахлаа имэрч суух нь яггүй даваануудыг давж эмээх нь бага болсных бизээ.
/Лам/-ын байшингийн ханан дахь далд хаалга хэнд ч ажиглагдахааргүй хийгджээ. /Лам/-тай элдвийг ярилцан /ээжийн захиас/-ыг бүтээсэн болзоот цагтаа цөмийг мэдээлэхэд бэлэн болгосон зэргээ хөөрөлдсөөр орой болгож нойрсжээ.
Нэг мэдэх нээ хэрэмний хаалгыг омогдуу балбах сонсдов. /Лам/ ирлээ шүү гэж мэдэгдэн гарах завсар, Чойжил ханын цаана орж амжив. Ер нь ийм болж магадгүй гэж бэлтгэлтэй байсан нь оножээ.
- /Хэн бэ?/, /юу гээв, Аан?/ гэж /лам/ дуулаагүй юм шиг олон дахин шалгаасны эцэст хаалга тайлсан нь цаг хожих гэсэн арга байв.
- Яагаад удаав? гэсэн захирангуй дуу гарах нь японы тагнуулын тасгийн даргын туслах харчин Лу мөн ажээ.
- Дуулсангүй бөх унтжээ. Өнөөдөр хурал олон байсан тул ядраа юм байх золиг чинь. Одоо хойд үе болж буйн тэмдэг юм байх даа. Та нарыг гэж санасангүй шүү гэж хэлнэд байшиндаа дагуулан оров.
- Танайд энд тэндээс саявтар хүн ирэв үү? гэж нүдээ хялалзан ёжтой асуусны учрыг лам гадарлан эд үнэр авсан байж болох юм гэж бодоод,
- Бараг үгүй шив дээ. Өнөөдөр Цагаан-Овоо сүм суудаг гэсэн байхаа үүрэгтэй нэг бадарчин ороод гарсандаа гэв.
- Тэр хаашаа явсан бэ?
- Мэдэхгүй ээ, би түүнийг буцаад явах юм болов уу гэж бодсон. Нэг ядуу бадарчиндаа. /Лу/ гуай бараг үзвэл танина байх, ноднин зун үүгээр явж л байсан таньтай ч уулзсан гэсэн байхаа гэхэд,
- Аан тийм өрөөсөн хөлөөрөө хойш нахиг нахиг гэсэн сажлуур амьтан байна уу?
- Яг тийм, нэг доожоогүй юм бий гэж ламыг хариулахад,
- Тийм тийм , түүнийг дахин үзэгдвэл манай сүмд бүү ир гэж байна гээрэй гээд байшин дахь сүүмэлзэх гэрэл сэтгэлийг нь хангаагүй болтой, ханцуйгаа гозогнуулан гар чийдэн тусгаж байшингийн доторхийг сүрхий ажиглана.
Чойжилд тэдний яриа тод агаад чангахан амьсгалах нь ч дуулдмаар, би чинь биеэ барьж сууж сураагүй нэг согогтой юм байна. Хоолой дээр шүлс зангираад байх нь юу вэ.Тэсэх л хэрэгтэй гэж амаа нударгаараа дарж, хоолойгоо аяархан илж чимээ гаргахгүйг хичээн царайгаа минчийлгэн сууна. Энэ үед ханиаж орхивол яах вэ? , бүхнийг орвонгоор нь эргүүлж, шидсэн бут шиг замхарна гэсэн үг хэмэн тэвчиж яадан байхдаа миний хоолойн энэхэн хэсэг чинь ухаан санаанд захирагддаггүй байх гэжүү, урьд нь тэгж бодоогүй сонин юм. Яая даа байз гэж бодон өндийтөл, ашгүй тэд гарч хаалга хаах чимээ сонсдоно Чойжил ханцуйндаа сэм ханиав.
/Лам/ энэ хэрэглэсэн арга зөв болов. Японы тагнуулынхан хөлсний гар хөл бологчиддоо хатуу даалгавар өгч энд тэндгүй ажиглалт хийлгэж байсан болохоор аль нэг нь /бадарчин/-г /лам/ -ынд ирснийг ажиглачихсан байжээ.
- Баатарыг маргааш ирэхэд эд мэдлээ ч гэсэн яахав. Та хоёрын яриа зөв талаараа эргэж болох байх.Баатар ч тийм увайгүй хүү биш.Эцэг нь цаст цагаан ууланд цантай үзээгүй нударгатай эр байсан хойно. Баатар тийм л байж таарна гэж /Лам/-ыг хэлэхэд
- Тийм гэж би итгэж байна. Та ч Баатарыг гадарладаг хүн шүү дээ гэж Чойжил хариулав.
 

***

Гол сүмийн баруун урь дахь нарийн тахир гудамжны шавар хэрмэн дэх хөх тоосгон жижиг байшинд авга ах лам, Баатар хоёр богино хөлтэй мэлхий хүрэн ширээний хажууд өөд өөдөөсөө харан сууцгаана.
- Тийм ээ ! Бид хоёр ар халхаас ирсэн гэдэг үнэн. Чамаас үүний нуух гээгүй. Хэзээхэлэх вэ гэж цагийг хүлээж байсан юм. Бид хоёр өөр ах дүү төрөл садангүй гозон толгойнууд бишээ. Төрсөн эцэг маань ч энх тунх байгааг чи дуулаад баярлах ёстой. Чиний авга ч ганц би биш, гурван ид дундын насны эрчүүд бий. Чи нагац наргүй гэж бүү бод мундахгүй хэдэн сайхан нагац бий. Энэ газар намайг юу хийж сууна гэж чи асуух биз. Би Монгол улсын төлөө хар толгойгоо бодолгүй яваа юм. Би ганцаараа биш.Монгол туургатны тусын тулд Япон гэгч эрээ цээрээ алдсан сорон мөлжигчдийн боол болохгүй. . . гэж олондоо тусалж яваа хүнийг алийг тоочих вэ? гэж лам хэлээд Баатарын юу гэхийг ажив.Баатар хар цагаан дуугүй байв.Түүнд мөнгөн товчний учир хэдийд яаж тайлагдах бол гэсэн бодол сэрдхийн төрөв. Авга лам түүнийг харж байснаа,
- Өөртөө чинь, аавын чинь дотно нөхөр уулзах гээд хүлээж байгаа. Бүх юм тодорхой болно. Одоо үед эх нутаг газар шороо, элгэн саднаа л гэх сэтгэл залбирал байхгүй явбал нэг л мэдэхэд үнсэнд хаягдсан шалж шиг болно гэж хэлж дуусуут байшингийн ханын хэсэгхэн далд хаалга онгойн ханхар биетэй идэрхэн эр гарч ирээд нэвт шувт ажсаар ойртон,
- Сайн байна уу хэмээн мэндэлж гараа сунгахад Баатар ялиггүй цочисхийснээ биеэ төв болгон хариу мэндлэв. Гарч ирсэн хүн Баатарын нүүр рүү харж эгцлэн суухын завсар манан хөөрөг гарган тамхилахдаа мөнгөн товч торхийн унахыг ажсан Баатарын царай хувисхийн тэдвэнгүй янзтай болохыг Чойжил хэдийнээ мэдэв. Мөнгөн товч өнхрөн Баатарын хөлний дэргэд тогтон бөндөгнөнө.
- Дүү минь наадахыгаа аваад өгөөч цамцны сугандах товч уначихсан юм. Нэг ижлийг нь одоо олоогүй байгаа гэхэд Баатар дороо займарснаа, тонгойн мөнгөн товчийг авч хуруундаа имрэн нүд салгалгүй харсаар эзэнд нь өгөхдөө /яах аргагүй аавын өгсөн товчны ижил мөн байна. Ийм хүнтэй уулзах байсан хэрэг үү . Тун сүрхий ажиглаж байна. Товчны тухай ямар байдлаар үг өдөхийг хүлээнэ. Надад байгаа эсэхийг асуувал юу гэх вэ? Огт мэдэхгүй царай гарган өнгөрөөх үү. Нада товч байгааг хэн ч мэдэхгүй юм чинь. Аав мөнгөн товчоо надад өгнө гэж энэ хүнд хэлсэн байж уу, Авга ах лам яагаад энэ хүнийг орогнуулж байна. Монголын тагнуултай нүүр учирав бололтой. Аав улааны тагнуулын гар хөл нь байж байсан болж байна уу. Төрсөн эцэг минь ийм хүн байсан бол наран эзэн нууцгай чухал сургуульдаа намайг авч сурган, тэр албандаа яахан ажиллуулах билээ. Аавын захисан үг, бас ээжийн надад хэлсэн бүхэн одоо энэ болж буй явдлыг холбоод бодвол тун далд утгатай, тэгээд аймшигтай хэрэг болох нь дээ, яадаг билээ гэж бодож суутал
- Дүү минь элдэв нарийн юм бодох гэдэг нь зөв. Муу нуухаар сайн илчил гэдэг үг байдгийг сана. Алив ээ аавынхаа өгсөн товчийг гээд гараа тосоход Баатар тулгамдан далдирснаа юу ч бодож амжилгүй тэрлэгнийхээ суга руу гараа хийж гэнэт шар! Мөнгөн товч гарган ирэхдээ түүний гар үл мэдэг чичирхийлэхийг Чойжил мэдэв. Энэ ярианы үед авга ах лам далд хаалгаараа ороод алга болсныг Баатар сая ухаарав. Наран эзэн сургууль төгсөхөд гар буу өгч байснаа гэртээ чөлөөгөөр явахад нь хурааж аваагүй байсан бол түүнийг гаргаж ирэх л байсан байх.Буу өгөөгүй нь надад итгэдэггүйн хар гай юм болов уу? хэмээн бодож дараачийн болох учрлыг хүлээн хүлцэнгүй суув.
- Аав чинь таалал болсонд туйлын их харамсана. Амьд ахуйдаа чамд ирээдүйн сайн сайхан үйлсийн тухай эрх биш өгүүлж байсан байх. Тийм үү? Гэж Чойжилийг шуудхан асуухад Баатар юу гэж хариулах вэ гэсэн янзтай байснаа:
- Тийм гэж дуугарав.
Чойжил энэ үгийг сонсоод /Баатар, эцгийн захиас үгэнд гуйвалтгүй итгэж ээ. Үүнийг бүх байдлыг ажиглахад гаж буруу зан, эргэлзэх, сөргөсөн бодолгүй байв. Ингэхлээх аав чинь ямар хүн байв гэдгийг илэн далангүй ярьж өгөх нь зөв юм / гэж шийджээ.
- Аав чинь төрж өссөн өлгий нутаг, монгол сайхан эх орныхоо төлөө амь хайрлахгүй явж хувьсгалт засаг төр, ард олныхоо даалгаврыг найдвартай биелүүлж байсан Монголын нэгэн шударга иргэн билээ. Насан эцэс болтлоо эх орон, элгэн түмнээ хайрлах, хэзээ ч гандаж үзээгүй үнэнч нандин сэтгэлээрээ бидээтэйгээ цуг байсан цогтой хань нөхөр гэдгийг төрсөн хүү чи мэдэж авах нь бахархалтай хэрэг. Аав чинь ардын хувьсгал ялсны дараахан намайг бага байхад ариун хэргийн төлөө нутгаасаа энэ харь газар ирсэн юм. Японы харгис цэрэг тагнуулынхан гучаад оноос энэ нутгийг эзлэн ард олныг тонон дээрэмдэж үзэшгүй дарлал зовлонд унагаасан үе байсан. Тэд одоо эндээсээ манай Монгол Ард Улсыг дайран эзлэх зорилготой байгааг чи мэднэ. Манай улсыг японыхон юу гэж худал муучлан гүтгэж эндхийн монгол туургатны сэтгэл санааг үймүүлж байдагийг ч гадарлана байхаа. Танай тэр сургуулийн багш нар чинь ийм л зүйл их ярьдаг биз гэхэд Баатарын толгой дохихыг ажсан Чойжил:
- Эрхэм дүү чамайг аавынхаа ариун үйлсийг залгамжлана гэж итгэж байна. Эх болсон өлгий сайхан орон, ах дүүс төрөл төрөгсөд чинь чухам үүнийг хүсэж байгаа шүү. Бидний дайсан хэн бэ? гэдгийг зөв танин мэдэх нь чухал. Эх монгол гүрэн байгуулна. Наран улс Монгол хүн хоёр ах дүүгийн цусан барилдлагаатай гэдэг чинь шал хуурамч үг. Энэ чинь нэг нь нөгөөгөө довтлон алалцаж Япон завших гэсэн ёстой чонын муу санаа юм. Ингэхлээр тэд манай дайсан мөн. Дайсны эсрэг, төрөлх монгол эх орондоо заналхийлж буй аюулыг мэдэж арилгах сэргийлэхийн төлөө бидний ажил, зориг хүч маань чиглэнэ. Ингэхлээр бид хоёрт ярих юм мундахгүй их гэдгийг сонсож суусан Баатарт элдвийн зүйл бодогдох бөлгөө. /Нээрээ үнэн л юм. Аав ч яг ингэж хэлдэг байсан. Японыхон өөртөө таалагдаагүй хэнийг ч гэлээ цааш харуулдаг. Насанбатыг яалаа даа! Манай Өвөрмонголынхон яаж ч байлаа далай дахь давчуу арлын япон новшнуудад ямар хамаатай вэ гэснээс болж түүнийг алчихаад усанд үхсэн болгосон шүү дээ. Манай саахалт нутагтай Бат гуайг тэд цааш харуулчихаад тэд мориноос унаж үхсэн гээд цуу үг тараасан гэнэ лээ. Багш нар Гадаад монголын тухай ийм тийм гээд мөн ч их юм ярьдаг байсан. Ер нь худал заль байна гэдэг нь ил болдог доо. Монголоос оргож ирсэн гээд нэг хүнээр бидэнд гадаад Монголыг зөндөө муучилсан юм яриулж билээ. Гэтэл тэр нь гадаад Монголоос ирсэн биш зэргэлдээ хошууны өвөрлөгч хүн байсан нь мэдэгдэж доог тохуу болж өнгөрсөн билээ.
Надтай ярьж буй энэ хүн бол гадаад Монголоос ирсэн аавын надад битүүхэн хэлж байсан хүн мөн нь эргэлзээгүй. /Аврагч дээдэст танигдан хайрлагдвал асар холоос боловч өршөөн тэтгэдэг/ гэж аавын хэлсэн үгний учир ийм болъюу. Нэгэнт монгол нутгийн хөрсөн дээр энэ бие унаж, эзэн нь болж заяаснаас хойш төрсөн нутгийхаа төлөө, төрөл садангийхаа тусын тулд аавын хийх ёстой бүгдийг гүйцээх болно. Аав минь тийм л хүн байж. Би тийм л болъё. Япончууд энэ янзаараа бол мөд эндээс хөөгдөнө. Монгол туургатан хэн ч гэсэн тэдний муу залийг мэдээд далдуур үзэн яддаг болсон. Даанч ил гаргаж чадахгүй юм. Намайг Монгол улсын төлөө ажиллаж байна гэж япончууд зүүдлэх ч үгүй байх. Гэлээ ч нарангууд бидэнд хэзээ ч итгэхгүй, бас гараар минь могой бариулна, өөрсдөө араас хутга барина гэж муу санадаг болохоор болгоомж л чухал байх хэмээн бодож, Чойжил руу дөлгөөн харснаа.
- Ойлголоо. Аавыгаа ч хүндэтгэнэ, таныг ч хүндэтгэнэ, Эх нутгаа ч бодно. Аав миний нүдийг нээсэн болохоор таны үгнээс зөрөх учиргүй билээ. Хэн хэний маань үйлс бүтэмжтэй болоосой гэж бодож байна гээд инээмсэглэх нь Чойжилд ер бусын баярлах сэтгэл төрүүлжээ.
- Зөв ингэнэ гэж итгэж байсан юм. /Эх нутгийн төлөө ариун тэмцлээс өөр эрхэм нандин нэр төр байдаггүй/ гэдгийг аав чинь билэг хурц хүний хувиар сургаал өгүүлдэг байсан бизээ …. гэж Чойжилыг хэлэхэд
- Эх орноо нүдээр үзэж, аав ээжийнхээ төрөл садантай учран танилцах юмсан. Төрсөн нутаг ус минь энэ газар биш гэдгийг ааваасаа дуулсан тэр цагаас эхлэн миний эх орон тэнд бий гэж наран шингэх хойд зүгт харахад сэтгэл нэг л аятайхан болжбодол минь тэртээ алсад хулждаг болсон юм. Үнэнээ хэлэхэд би хил даваад нутаг руугаа оччихмоор санагддаг хэмээн Баатар догдолсон сэтгэлээ барьж ядсан мэт санаа алдав.
- Үүнийг буруу гэхгүй . Унасан газар угаасан ус бол хүнд нэг л заяадаг эх орон билээ. Чин үнэн хүсэл сэтгэлчлэн бүтэх ёстой. Тийм боломжийг эх орон чинь дээдийн ерөөлөөр өөрт чинь олгов гэж би бодож байна. Таны хүсэл биелэх цаг тун холгүй шүү гэдгийг батлан хэлье. Хий гэснийг эр цэргийн ёсоор гүйцэтгээд, эх орон хэзээ ир гэсэн үед жинхэнэ хүүгийн ёсоор очих нь дээр гэхэд
- Тийм ч тийм дээ гэж Баатар зөвшөөрөн өгүүлэв.

Хурандаа Дугаржав, нууцын авдраас гаргасан бичгээ үзэж ширээний хажууд зүгсон бодол нь эгзэгтэй нэг үйл явдалд автсан бололтой байснаа, дуудлагын хонхныхоо товчийг дарав. Удалгүй нарийн бичгийн дарга, дэслэгч орж ирээд номхон зогсов.
- Ахмад Дондлгийг ирүүл нэхэд
- Мэдлээ! гээд тэр эргэн гарав.Удалгүй хаалга тог тог гэв.
- Болно гэхэд ахмад Дондог бичгийн хавтсыг барин орж ирээд номхон команд өгсөн юм шиг цэх зогсон нөхөр хурандаа ахмад Дондог ирэв гэхэд,
- Нааш суугаач. Нөхөр ахмад гэж хурандааг тал өгөхөд ахмад дугуй ширээний дээр хавтсаа тавьж хэлтсийн даргын юу гэхийг хүлээв.
- /Од/ гялалзаж явнаа. Би /Од/-ын ирүүлсэн мэдээтэй танилцлаа. /мөнгөн товч/-ны тухай бидний эрлийн чиг бодол яг оножээ. Харин товчийг хадгалж яваа одоогийн эзний хувьд тод биш зүйл нилээд байна. /Од/ хашир хандсан биз. Баатар, Жанчхүү хот дахь японы онцгой яамны салбарт хэлмэрчээр томилогдон очжээ. Японы онцгой яамны Гуяма ч шальдар бальдар амьтан биш. Баатарыг шалгах гээд бараг өсгийг нь гишгэх дөхөж байгаа байлгүй. Бид ч /Мөнгөн товч/-ны үзэл бодол, хэр туйлбар, тогтвортой вэ? Зориг самбаа ямар вэ? гэдгийг анхаарч байх хэрэгтэй юм. Аавыгаа хүү нь өвч дууриасан бол ярих юм алга. Ганцхан тэр тун залуу тэгээд наран эзний сургаал номлолыг багаасаа сонссон болохоор ярвигтай юм. Гэвч эцгийн хийсэн нөлөөг бид өндөр үнэлэн бид итгэхгүй яахав. Энд тун ухаалаг өрсөлдөөн гарч болох юм шүү. Японы онцгой яамныхан Өвөрмонгол хүнд итгэл өгдөггүй. Харин бузар муу хэрэг явдлынхаа гар хурууны үзүүрт ашигладаг. Ёстой л хүнээр уулга хийж өөрсдөө утаа барьдаг, мэхлэх арга ухааныг эзэмшсэн гайхлууд даа гэж хурандаа хэлээд саяхан баригдсан хил зөрчигч юу мэдүүлэв гэв.
- Зараа сүм дэх Японын тагнуулын салбарын дарга Кобаяси түүнийг монголын хилээр .. . . –р отрядын дэргэд очиж цэрэг зэвсэг тагнуулахаар ирүүлжээ. Мэдүүлгэнд онцгой зүйл одоогоор илрээгүй байна гэж ахмадыг хариулахад
- Тэгнэ ээ. Япдоны онцгой яамныхан Өвөрмонголын ардуудаас хаа чтаарсан, хэнийг ч хамаагүй нааш албандан хөөгөөд байдаг болоо шив. Тэдний бодлоор эд нь /гаргуундаа гарагчид/ юм. Харин /гарзтай/ гэснийгээ манай нутгийн арай гүнд нь хөөчих нэг аргаа олж ядаад байгаа юм. Үүний нэг/ Шарга уул/ гэгч нь байж таарна гээд нэг хуудас бичиг хавтаснаас гарган
- /Од/-ын биелүүлэх хоёр дахь онцгой даалгавар. . . Үүнийг цагт нь нэвтрүүл! гээд ахмадад өгөв. Ахмад босож,
- Мэдлээ гүйцэтгэе гээд тасалгаанаас хурдан гарлаа.
 

Чойжил, юмыг яаж мэдэх вэ? Замдаа гаръя гэж шийдэн үүргэндээ бүх юмаа базааж аваад зүүн өмнийг зорин алхав. Арваад киломерт зайтай газар болзоот хүн бас бий. Энэ өглөө /Ээж/-тэй ээлжийн холбоо барьж анхны даалгаврыг биелүүлснээ мэдэгдэж дараачийн даалгавар авах ёстой байв. /Эр хүний жаргал эзгүй хээр/ гэдэг үнэн ч юм уу даа. Энэ аглаг газар тэгээд харанхуй шөнө надад заналхийлэх юм алга. Гэрээс гарсаар ажил бүтэмжтэй. Миний өмнө зам дандаа шулуун байхгүй. /Лам/ тун хашир байна шүү. Арга ч үгүй. /Лам/ энд шавилан суугаад таван жил гаруй болохдоо эх орны тусын тулд их зүйл хийсэн хүн. Онцгой яамныхны хамрын дор байгаа ч гэлээ үнэр авахуулахгүй аргалаад байгаа эр дээ. Холбоо барихдаа тун сайн/бадарчин/ гэдэг. Явганаар өртөө газрыг тун хурдан туулчихдагаараа онцлог. Эх орондоо буцахын хүсэл болж дээ. Сүмийн лам нарын дотор нэг япон лам бий гэсэн. Тэр өөрийгөө түмэд угсаатай гэж нуух санаатай гэнэ. /Лам/ түүнд ойртоод байгаа болохоор бие биеэ эргэлдүүлээд эцэстээ /лам/ давхар цохилтоор хожиж таарна. /Бүргэд/-ийнхэн удмаараа, шударга, шулуун, айхыг мэддэгүй золбоолог хүмүүс юм. /төрсөн газар шорооны төлөө үхсэн ч яахав, нэг л үхэхээс, хоёр үхэхгүй/ гэж лам хээв нэг инээн байх нь цаанаа л эрэлхэг янз ил байна.
Газрын баримжааг харвал долоон километр явчихлаа. Одоо таван километр явах уу, үгүй юу үүр цайна. Орой болтол ууланд бүгэх хэрэг гарна. Энэ бол /ээжтэй/ ярихын тулд ингэх ёстой. Тэгээд шөнөдөө хоёр дахь /угтуул/-ынд очиж тэндээсээ шуудран холын замд орно. Холын замын үйл маань сайн нөхдийн дэмжлэгээр бүтэх юм. Тэд найдвартай хүмүүс би л цаг алдахгүй явдал үйлсээ амжуулж урхинд орчихгүй байх нь чухал. Өнөөдөр 1944 оны тавдугаар сарын арван, Эндэхийн чингэс хааны гэсэн 739 он гэсэн үг. Японынхон Чингэс хаан гэдгээр түрүү барьж их чулуу хөөлгөнө гэж зальтай хандаж байгаа юм. Улаан арми, Гитлерийхэнд хатуу цохилт өгөөд ичээ рүү нь тэднийг элдлээ шүү. Энэ бол Японы цэргийн эрхтнийг тун сандаргаж байгаа юм байна. Эд юу хийх гэж байгааг одоо бид сайн мэдэж болох вий. /Мөнгөн товч/ хэр зэрэг ажиллахаас багагүй зүйл шалтгаалах боллоо хэмээн бодож хөндлөн гарсан нарийн замаар орж шуудхан явав. Үүр цайх дөхлөө. Уулын бэлд орж болохгүй. Хярыг даган явъя. Хярын дээрээс намайг хүн харахгүй, энэ ууланд өнөөдөр би/эзэн савдаг/ нь болъё гэж шийдэн замаас гарч уулыг хярлав.
Өглөөний анхилуун агаар амьсгалахад ядралыг тайлан хүч өгнө. Уулын бэлээр хөх хүдэн татаж, тэртээ алсад жижиг суурин бараалан утаа суунгалах харагдав. Уулын хяраас доошхиноо хэсэг хайлаасны ёроолд очиж үүргээ авч сахлаг ногоон дээр суув. Эргэн тойрон нам гүн зөвхөн шувуу жиргэн мөчир дамжих, хааяа сахлаг мөчир салхинд хөдлөн навчаа шар шүр хийлгэх нь сонсогдоно. Газрын өөд налж гараа дэрлэн хэвтэхэд хурганы үүл сэмрэн нүүсэн уудам хөх огторгуй нүдний өмнө цэлийж Чойжилын бодлыг алсын алсад аваачив.
Хүний амьдрал гэж сонин найман настайдаа лам болох гэж мухар захтай дээл өмсөж Гандангийн нэг гавьж ламд шавь орчихоод банди нартай балбалдаж байсан цаг ч их холгүй. 1928 онд хар болж цэргийн албанд мордож удалгүй улсыг аюулаас сахиж хамгаалах онцгой албанд орж одоо хүртэл зүтгэн яваагаа эргэцүүлэн бодов. Лам нар гэдэг чинь хэн бэ? Би хэн бэ? гээд гутлынха шантайсан харж ингэсхийгээд бас л өөр хувцас өмсөнө. Тэр бүхэнд би бие сэтгэл ажил үйлээтааруулна шүү дээ гэж бодлоо. Харь нутгийн газар шороон дээр ингэж хэвтчихсэн элж улирсан юмыг санаж байх бүр ч хачин ажээ.
Эх орны ариун газар шороо надтай хамт оройн сүлд болж явна. Энэ бид хоёрын хамт эх орондоо очих ерөөлтэй хэмээн алчуурын сэжүүрт боодолтой чулуугаа авч атган лээрээ бие дээрээ тавин өнхрүүлснээ, цаг болжээ гэж бодон үүрэг дотроосоо боодолтой дөрвөлжин нэвтрүүлэгчээ гарган тэгш газар байрлуулав. /Од байна/ Ээжээ! /Од байна/ Ээжээ хэмээн дуудаж эхлэв. Долгион яг таарчээ. Тог, тог, тог гэх үл тасалдах нэвтрүүлэг эхэлж олсон олз хуруугаар, агаараар урсгав. /Ээж/-ээс өгсөн даруй биелүүлэх хоёр дахь даалгавар нэг зураасаар хөврөн ирж /Од/-ын оюунд тайлагдан шингэнэ. Уулын тэрээ бэлд барайх суурин түүний цаад хөтлөөр зам зурайн одох нь таил биш ч гэлээ Чойжилыг алсын замд хөтчилөх алтан жолоо мэт билээ.

***

Жанчхүү хот дахь Японы онцгой яамны Гуяма өнөөдөр Завсар хотоос ирсэн нэг залуутай тухлаг ярилцаж сууна. Нэр Баатар овог Балжир уугуул нутаг цахар чуулган Гүл хөхийн хошуу, Даш ноёны гуравдугаар суман хошууны сургууль Жамбий хотод дунд сургуульд суралцан япон хэлийг сайн сурч төгсөөд дээд дарга нарын тушаалаар энд тохоон томилогджээ. Гуяма япон хэлээр энэ тэрийг ярилцах зуур түүнийг дотроо таашаав.
Баатар элдэв хуурмаг авиргүй, өөрт нь үнэхээр элгэмсэг хүндэтгэл үзүүлж харилцах байдал нь наран хүнтэй ойр шадар байж ёс горим нарийн дагаж сурсных байх гэж Гуяма олзуурхжээ. Гуяма өөрийн муу санаагаа орхисонгүй . Шинэ ирсэн орчуулагчтайгаа чухал нууц ажлын тухай зүйл хөндөж ярилцсангүй.Учир нь эхлээд түүнийг өөрөө нилээд ажиж мэдэх, дараа нь албан ажлын дагуу ирэх бичиг сэлтийг нарийн үзэж нотлох, ингэсний эцэст жинхэнэ ажлаа эхэлнэ гэж шийджээ. Баатар ч дэд хурандаагийн бодлыг тааж өврөөсөө нандигнан боосон зүйл гарган задалж дугтуй дээр улаан өнгийн шунхан тамга дарж лацаар бэхэлсэн бичгийг Гуямад барихад тэр авах зуураа Квантуны армийн жанжин штабын нууц тоо үсэг бүхий тэмдэг мөнөөрөө нүдэнд туссан болохоор нухацтай ажигласнаа дугтуйг задлан зурвас хуудсыг дэлгэв. Томилолтын тухай албан бичгийг үзэж түүнд итгэх сэтгэл төрөвч уул томилсон газраас нууц түлхүүр бүхий цахилгаан ирүүлж үнэн мөнийг улам төгс баталдаг учир түүнийг иртэл болгоомжтой байж шалгах нь чухал. Хашир байхад алдаа гарах нь бага гэж бодон анхны шалгалтыг хийж эхлэв. Гуяма бичиг сачиг оролдон сууснаа,
- Баатар та байж байгаараа гээд гараад явчихав. Түүний нууцын авдар хагас нээлттэй. Ширээн дээр маш нууц гэж буланд нь бичсэн бичгүүд харагдана. Нууцын авдрын дотор босоо тавьсан хавтсуудын тоомруун хаягласан үсэг тод байв. Гуяма алга гучин минут болов. Тэр ирсэнгүй. Баатар босоод бичгүүдийг үзчихмээр санагдавч суусуур л байв. Сонин юмдаа харваас хашир муу санаа суусан энэ япон яагаад танил болж зан зангаа авалцаагүй байтал албан хэргээ ийнхүү задгай орхичихоод холдог билээ. Арай намайг яах нь бэ гээд туршиж байгаа биш биз. Яаж мэдэх вэ? Гэж түүнд анхаарал тавихгүй байдал үзүүлэн сууна. Дөчин таван минут өнгөрсний дараа Гуяма орж ирээд
- Уучлаарай, нэг золигийн тандуул/туршуул/ хэргээ хүлээхгүй байсаар удчихав, би бүх юмаа задгай орхичихсон байсныг хараач гээд тун хянамгай, тавьсан тэмдэгээ ажиглан хэдэн минут болсноо авдраа хаав. /Баатар ямар ч гэсэн албан бичиг рүү нь нүд хужирлаж хуруу хүргээгүй боловтой/ гэж бодов. Гуямагийн нэг дэх шалгалт ийм ажгуу. Хоёр дахь шалгалтаа удахгүй тэр бас хийжээ.Нэг өдөр Гадаад Монголын тагнуул гэж сэжиглэсэн нэг хуучид хүнийг Баатараар хэлмэрчлүүлэн зодож тарчилган байцаасны дараа Гуяма ууралсан дүртэй гараад явчихав. Тэр зэргэлдээ өрөөнд орж томруулагч шил ханад нь нуусан жижиг нүхээр сэм ажиглав. Баатарт энэ нь жирийн сэтгэл төрүүлсэнгүй /намайг яах бол гэж Гуяма хараад байна уу? даа/ гэж бодуут үсрэн босч,
- Чи яасан амьтан бэ? Туршуул хийснээ үнэнээр хэл. Сая наран эзний асуултыг ойлго вуу үгүй юу гэж зандрангуй дуугарахад
- Жа би үнэнээ өчсөн. Намайг муу санасан хүн л гүтгэсэн. Би худал хэрэг хүлээхгүй гэж хацар дээгүүрээ урссан цусаа мөрөндөө арчин ачив. Үүнийг харж Гуяма /Баатар/ ийм л хүн байж. Өвөрлөгч нар, их наран биднийг дотроо таашаадаггүй улс, харин Баатар гайгүй л юм шиг байна гэж урьдахаа бодвол Баатарыг итгэх сэтгэл төрсөн ажээ.
Энүүн шиг хардлага тасрахгүй байж мэднэ. Болгоомжоос алдана гэж байхгүй дээ гэж Баатар бодно.
 

Хөх хотын монголчууд голдуу буудаг хоёр давхрын хүрэн тоосгон байшин бүхий буурчийн газар хоёр өрөөтэй байр авч тухлав.Буурчийн өрөөний хажуу дахь нэг өрөөнд паспорт, үнэмлэхээ үзүүлэн хаанаас ирснээ ирж бүртгүүлэхэд хашир янзын тав эргэм насны эр, нүүр рүү ажиглангуй харснаа Жамбын эгц харцнаас эвгүүцэн далдрахыг анзаарав.
- Хаанаас явна вэ?
- Буутаас
- Овог нэр
- Эрэнцэнгийн Жамба
- Хэд хонох вэ
- Тав хононо.
- Найман номерын өрөөнд ороорой гээд, үйлчлэгчийг дуудахад, 26, 27 насны зууван цагаан царайтай хүүхэн Жамбыг дагуулан нарийн хонгилоор явж мухрын нэг хаалгыг заан
- Энд гэж инээмсэглэн тал өгөөд эргэв.
- Өрөөнд ороход чийглэг эхүүн үнэр хамар цоргих нь хүн ойрдоо байсангүйн шинж ажээ. Өрөөн доторх тавилган дээр цагийн хийцтэй царс модоор хийж хүрэн будгаар өнгө зассан байв. Жамба цэнхэр цуваа тайлж өлгөөд бамбалзсан зөөлөвчтэй сандалд налан хана ширтэн түр сууснаа хонхыг дарж үйлчлэгч хүүхнийг дуудав. Төдөлгүй үйлчлэгч хүүхэн нүүрэндээ энгэсэг будаг тавьж улам ч хөөрхөн болсон юм шиг агаад тэр хаалга нээн жуумалзан орж ирэв.
- Ах гуай танд юу таалагдах бол ? гэж гартаа дөрвөлжин цаас барьчихсан, хүзүүгээ үл ялиг гэлжигнүүлэн өөрийн гоолиг биеэндээ намба тааруулан зогсоно.
- Өнөө оройдоо люванз мантуу цай болно биз дээ. Өглөөний хоолонд хөнгөн зүйл авна. Бор шувууны хуурсан толгой бий биз гэж хачин чамин хоол иддэг хүн гэсэн сэтгэдэл төрүүлэх гэж зориуд хэлэхэд
- Байлгүй яахав баавгайн тавхайт ширээ захисан ч болно. Би таныг япон хүн гэж бодлоо гээд гилжийн аальгүй янзтай хэлэхэд
- Япон хүн байсан бол .. . гэж лавлахад,
- Яахав дээ миний эцгийг сая худал хэрэгт сэрдэн барьж хатуу эрүүдсэнээс болж нас барчихсан. Үүнээс хойж энэ муу нарангийхныг харахаар нүүр рүү нь нулиммаар санагдах юм. Яая гэх вэ? Тэгж л болохгүй дээ гэж гүн санаа алдан эргэнгүүтээ,
- Таны захисан зүйлийг одоохон авчирна гээд л үг хэлэх завгүй гараад явчихав. /Ямар сонин юм болж байна энэ хүүхэн яагаад ийм юм ярих болов. Хэрэв үнэн байгаад аль нэг явуулын хүнд энэ хүүхэн ингэж яриад байвал эцгийнхээ хойноос орно гэсэн хэрэг. Эсвэл нарангийнхан явуулын Монгол хүнд ингэж хэлээд ойртож турш гэсэн даалгавартны нэг нь байж таарна. Харъя даа, яах нь вэ? Ийм учралыг анзаарахгүй өнгөрвөл үйл хазгай болно. өнөөдөр цагдаагийн албаны шалгалт ирэх л байх. Үүдний гялалзсан нүдтэй, шовх хамарт эр надтай харц тулгарсныхаа учрыг олох гэх байлгүй дээ. Хардлага өдөөгдвөл сайн юм болохгүй.Хэрэв үнэмлэх дээр байгаа тэмдэгний дагуу /Гүл хөхийн хошуу руу лавлавал муу юм болно/ гэж бодож нүүр гараа угаахаар зэргэлдээ тасалгаанд оров.
 

***

Жамба хоол идээд хажуулан хэсэг дуг хийжээ. Хол газар янз янзын уналга сольж явснаас бие алжаасан байв. Жамбын дотор үйлчлэгч хүүхний түрүүн хэлсэн үг сэрхийн оров. /Хэрэв үнэн бол эцэг нь ямар хүн байж таарах вэ? Нүүр рүү нь нулимах гэв үү? Хөөрхий таарсан тэмцэл хийх нь дээ. Үйлчлэгч хүүхний хэлсэн үгний цаана үйл ойлгогдох ямар нэгэн далд учир бий дэг. Надад сайн уу? Муу юу? Учрыг шүүх л юмсан гэж бодно. Гудамжинд гарч агаарт жаал байхаар хаалгаа түгжин гарав. Шатаар доош буухад үүдний сахиулаас өөр хүн харагдсангүй. Хаалга хаагаад эргэхэд сахиулын арын өрөөний хаалга онгос хийхэд үйлчлэгч хүүхний нүүр цухас харагдан далдрах шиг санагдахад, түр түдэн нүдний булангаар ахиулан харавч хаалга дахин онгойсонгүй. /Үйлчлэгч хүүхэн тэр өрөөнд байдаг юм байж. Намайг гарах сацуу хаалга онгойсхийснээ хэн ч тэндээс гараагүй. Жирийн байдлаар тэгсэн юм болов уу? / гэж бодон байшингийн зүүн талд тарьсан модны хажууд нам сандал руу дөхөн очсноо, /суугаад ч яах вэ / гудамжинд жаал явья гээд Буурчийн хэрмэн хашааны гол хаалга руу алхав. Энэ хэрмэнд гойд юмгүй.Буурчийн ажилчид бололтой хүмүүс зэргэлдээ намхан байшингаас сав суулгатай юм барьж, орж гаран хөлхөнө. Жамба гудамжинд гарахад буурчийн том дааман хаалга чигтэй цагдан сэргийлэхийн хувцастай хоёр хүн ирж яваа харагдав. Жамба чигээрээ аажуу алхалсаар зуушны газрын дэргэд очсоноо эргэн, буурчийн газрыг өдөр бүр хотын цагдан сэргийлэх газраас хүн ирж хаанаас ирсэн, хэн гэгч байгаа зэргийг шалган асууж, дараа нь зарим өрөөгөөр орж зорчин явагчдын паспорт үнэмлэхийг үздэг гэсэн. Хэрэв тэднийг орвол өрөөндөө байя. Аятай угтаж боловсон хүний ёс горимийг дагаж хүндэтгэл үзүүлэн өнгөрөөе гэж эргэн явсаар буурчийн хаалгаар оров. Шатаар өгсвөл түрүүчийн үйлчлэгч хүүхний нүүр хальт харагдсан өрөөнөөс цагдаагийн ажилтан гарч ирэхийг Жамба мэдүүт юмны юмны чиг нь гараад ирлээ. Залуу хүүхэн намайг тул тулгуу догиох гэсэн байж таарна. Мөн ч/ гэнэ хонгор/ бол доо. Хөх хотын цагдаагийн тагнуулуудын анхны догиолт залуу хүүхнээр эхэллээ. Удаах нь юугаар яаж дуусах бол/ гэж бодон тасалгаандаа орлоо. Удсангүй хэн нэгэн хүн хаалга тогшив. Жамба хаалга онгойлгоход цагдаагийн ахлагч бололтой өндөр залуу орж ирээд ёслох байдал үзүүлэн гараа өргөснөө,
- Та өөрийн баримт бичгээ үзүүлээч гэхэд, паспортоо гарган өгөв. Паспорт дахь биеийн зургийг үзүүд Жамбагийн нүүр өөд мөн эсэхийг шалгах янзтай харснаа,
- Хаанаас яваа вэ?
- Буутаас
- Алв хүрэхээр
- Жанчхүү орно
- Энд ямар хэргээр саатав? Гээд юу гэхнэв гэсэн шиг царай руу ширтэх нь ямар нэг тэвдэж сандрах сэжиг бүхий байдал илэрч байгаа эсэхийг мэдэх гэсэн нь ил байв. Төмөр замын ашиглалтын асуудлыг Харбин дахь эрхлэх товчоо хариуцдаг. Би энэ ажлаар явна. Май албан үнэмлэх гээд Харбины төмөр замын эрхлэх товчооны шунхан тамга бүхий томилох бичгийг үзүүлээд:
- Та бүхэ юу андах вэ? Одоо тээвэр харилцааны асуудал чухал болоод байгааг. Бид ойрын хэд хоногт үүгээр хэрэгцээтэй олон вагон ачаа.. . гаргана гэж тэдэнд /Чухал юм/ гэсэн битүү утгаар ойлгуулах байдлаар баруун гараа зангахад, цагдаагийн ахлагч,
- Та Харбинаас гараад удав уу гэлээ.
- Удлаа хориод хоног болов уу даа гэв. Цагдаа зам зуур хотын цагдаагийн газрын шалган бүртгэсэн тэмдэглэлийг ахин дахин үзнэ. Жамба дуугүй бахаас ярих нь дээр гэж бодоод,
- Зам жаахан сааталтай байна. Төмөр замын хариуцлагатнууд гурав хоногийн дотор амжуулна гэж надад амлаад байгаа юм. Надад амлах бага хэрэг. Одоо хойд зүг юу болж байгааг харцгаа. Манайх зүүн өмнө юу хийх гэж буйг та нар надаар хэлүүлэхгүй мэднэ. Ер ноёд та нар ч нэн чухал зүйлд хөндий байвал зүүн өмнөт Азид хийх эзэн хааны их үйлсэд муу өлөө болох юм шүү дээ. Би энд удахгүй л санаатай, замд саатах шиг тусгүй юм байдаггүй, хотын даргад хандах зүйл ч гарах янзтай даа гээд албархуу яриа үүсгэтэл цагдаагийн ахлагч аргагүй дээд газрын чухал ажилтай яваа хүн байна, энэ ажил надад ямар хамаатай биш гэж бодсон бололтой,
- Төмөр замын заслага хоёр хоногоос дуусах юм гэсэн, за ийм шив дээ гээд мэдэмхий дүр үзүүлэн паспортыг Жамбад эргүүлэн өгөв.
- Энэ буудалд ажиллаж байгаа хүмүүсийг та нар сайн мэдэж байгаа биз. Нэг үйлчлэгч /хонгор/ эцэг байцаалт дийлэлгүй үхсэн ч гэх шиг зохисгүй үг ярьж байх юм. Би л тийм үг гаргаж манай их наран улсын чухал албаны ажлыг тааралдсан хүнд задруулагчийг зүгээр орхихгүй байхыг эрмэлздэг. Тэр хүүхэн дор гээд Уамба цааш ярих гэтэл цагдаагийн ахлагч ярвайн яршиг зүгээр яах юм бэ? гэсэн ойлголт өгөх гэсэн бололтой гараа дохиод гарч одов.Жамба хаалга түгжин сандал дээр суун янжуур асаав.
 

***

/Чойжил оо ! гэж хүн араас дуудвал яах вэ? Би эргэн харвал ёстой л алд дэлэм алдах нь тэр . Одоо Жамба нэрэндээ дасъя гэж бодож явлаа. Хөх хот гэж хүний нүд булаамгүй шавар тоосго хэрмээр дүүрсэн газар юм. Гудамжаар дамнуур дэнжигнүүлсэн хятад, морь хөтөлсөн монголжуу ястай, уранхай нөхөөс болсон хувцастай авгай, хүүхэд, зарц ажилчид, япон цэргийн цайвар шар хувцастай офицер зэрэг зүсэн бүрийн улс амьтан хөлхөнө. Хүн олон хотын барилга шигүү болоод тэр үү дотор бачимдана. Япон цэрэг суулгасан машинууд дохио өгч гудамжинд хүржигнэх нь хүмүүсийн анхаарлыг эрхгүй татан чимээ шуугиан болцгооно. Төвийн даалгаврыг Чойжил, /ээжийн захиас/ гэж ярьж байхаар тохирсон байв. Ээжийн хоёр дахь захиасыг биелүүлэхээр энэ хотод ирээд нэг хоножээ. Хөх хотын төмөр замын буудал руу явах зуур араасаа дагуул байгаа эсэхийг ажих ёстой байв. Эхлээд явсан гудамжаараа шулуун явж, баруун талд нь байгаа бараа хадгалах пүүс рүү зам хөндлөн гарч оров. Настай хятад иргэн худалдаа хийх бөгөөд орсон хүмүүс тавиастай торго, дурдангийн сэжүүрээс үзэх зуураа үнийг асууна. Жамба пүүсэнд оруут тавиурт байгаа ягаан өнгийн чисчүүг үзэх зуур хаалгаар хойноос хэн орж ирэхийг сэм ажсан боловч сэжигтэй гэмээр юм алга. Пүүснээс гарч хотын захын төмөр замын ачаа бараа ачиж буулгадаг газар чиглэн гудамжны баруун зүүн талд сэлгэн гарч явах зуураа тааралдсан пүүсүүдээр орж янжуур чүдэнз төдийхнийг худалдан авна. Галт тэрэгний зогсоолд ойртов.
Үе үе галт тэрэгний толгой бүрээдэн уухилах нь тод. Нарийн гудамж ороотол хятад хийцний хөх саарал хүрэм өмссөн зүс таних эр нүүр тулгарав. Тэр хажуугаар өнгөрөх гэснээ
- Хүүе сайн уу, гээд инээмсэглэх дүр албаар үзүүлж ярзайн зогсох нь Жамбад тун хүйтэн санагдав.
- Сайн, сайн байна уу, газрын хаанаас гараад ирэв гэхэд,
- Та ч гэсэн хаанаас вэ? Гээд тэр хүн ойртон ирэв.
- Сайшандад хоршооны худалдагч байхдаа Японы тагнуулын даалгавартай гээд Даржаа гэгчийг бариулж байсан Дорж мөн шив гээд муу новш энд байдаг байжээ. Энэ чинь манайхыг эрж хайж яваа бизээ. Төвөөс үүнийг устгах даалгавартай гэж хоромхон зуур бодоод царайгаа төв болгож их л албаны сүр үзүүлэв.
- Чи их наран улсын эсрэг ямар шиг нүгэл хийж байсныг би мэднэ. Ингэж таарсан нь ямар учрал вэ? чамайг бодвол наран эзэндээ үнэнчээр зүтгэсээр байгаад ирсэн хүн шүү гэхийг сонссон Доржийн царай үнсэн хөх болж,
- Яалаа гэж тэгэх билээ, чи худал хэлж байна гэж мэлзэн хэлээд цааш эргэхэд нь Жамба ханцуйгаас нь угзарч,
- Чи муу зальхай миний гараас мултарна гэж бүү бод. Чамайг зохих газар хүргэнэ. Намайг Завсар хот дахь Нарангийн онцгой яаманд чухал албанд байгааг сонсоогүй юу гэхэд,
- Үгүй шүү даанч үгүй , та намайг бүү зовоо. Би дотогшоо зугтааж явна гэхэд, Жамба сүрхий харж
- Гэвч бид хоёр монгол хүн байна. Хотын зах гарч ярилцъя .. . .гээд алхахад тэр дурамжхан даган явав.
Дорж бол аюултай урвагч, харин намайг дагаж яваагүй биз. Үүнийг цааш харуулаагүй цагт тун осолтой. Ямар ч гэсэн хүнгүй газар аваачна. Үүнээс ямар ч өчиг дуулаад хэрэггүй., гай удна хэмээн шийдэж
- Доржоо оо? Надтай хамт Завсар хот ор! Тэнд чамд юм бүхэн сайхан болно. Чи ч наран эзэнд нүглээ хэлэлгүй өнгөрсөн биз. Би чиний мууг үзээд ч яахав дээ гэж тал өгөн өгүүлэхэд,
- Дорж ийм тийш хулмалзан харж,
- Эндээс хол л явмаар байна гээд өмнө зүг гараа зангав.
- Чи надтай явахыг татгалзаж байна уу? Яахав өөрөө мэд, хоёул зоогийн газар оръё, бид хоёрыг нэг нутгийн хоёр хүн ингэж явна гэж хэн мэдэх вэ? гэж хэлэхийг сонссон Дорж ихэд баярлан
- Тэгэлгүй яахав.. Жаахан юм ууя энэ бол эр нөхрийн хийдэг зүйл гэж олзуурхав.
Жамба аргаар үзэж Доржийн учрыг олохоор шийджээ. Зоогийн газар хүн олон тул тэр хоёр булангийн ширээнд суув. Хоол зөөгч хятад хоолны нэр тоочин ирлээ. Жамба түүнд хандаж
- Шөлтэй хоол, хар архи хоёр зохимжоор дээр биз гэхэд Дорж инээд алдан:
- Тэгэлгүй яахав гэж шүлсээ залгин өгүүлэв. Тэр арай тайвширан, нүд сэргэж гар нь чичрэхээ больсон байв. Ширээний ард суумагцаа бас л духны хөлсийг бурзайлгасан хэвээр хутга сэрээг барьж тавин, байж ядна.
Хонины жижиглэсэн махтай шөлнөөс халбагдах гэсэн ч халбагаа хангир жингэр дуу гаргах нь салга юм шиг, Жамбын амнаас юу гарахыг тэсэж ядан хүлээж бодлогширох байдал ил бөгөөд амандаа зуусан янжуураа зогсоо зайгүй савсан утаа баагиулна Эх орон гэж түүнд одоо бодогдох юм юу ч байхгүй, зөвхөн зугаа цэнгэлийг хүсэн хар амины төлөө /хүн алж хүрээ талахаас/ буцахгүй болж өөрийн нь өчүүхэн цогцсыг сүүдэр шиг дагаастай доромжлол басамжлалыг хүлцэн /бурхнаас оноосон хувь заяа/ минь энэ гэж сэтгэлээ зогоон харийн хүний эрхэнд яваагаа аз хэмээн үзэж байгаад нь Жамбын эгдүү хүрч дор нь нударга буулган таг чиг болгочихмоор санагдавч биеэ барьж тал өгсөн дүр үзүүлнэ.
 

***

Шуудайнаас олсон үхсэн хүний учрыг олох гэж Хөх хотын цагдаагийн газрын эрэн сурвалжлах ажилтнуудад бөөн ажил нэмэгджээ. Амь үрэгдсэн хүн хэн болох нь тогтоогдож, гадаад монголоос /улс төрийн хэргийн учир/ оргон ирж олон дахин шалгалт мөрдлөгөд өртөж байж /учир нь олдоод /цагдаагийн газрын харьяа Аюулаас хамгаалах тасгийн мэдэлд шилжсэн хүн байв. Үхсэн байдлыг газар дээр нь шинжилснээс үзэхэд тэр хүн хоолойгоо огтлон үхсэн байж болох шинжтэй, түүний хэрэглэж явсан хутга нь цустайгаа дэргэд нь байжээ. Согтоох ундааны зүйл их хэрэглэсэн гэдэг эмнэлэгийн шинжилгээ гарсан, хутганы бариулд үхдэлийн баруун гарын гурван хурууны хээ байсан зэргээс гадны хүн хорлосон байх гэсэн сэжгийг үгүйсгэжээ.
Хятад хар архины шавхруутай шилэнд үхдэлийнхээс өөр хурууны хээ илрээгүй, мөрч нохой үнэр авсангүй учир нь үхдэл унахдаа шилтэй архиа хагалснаас шалтгаалав.
Хэд хоногийн дараа улс төрийн цагдаагийн Аюулаас хамгаалах тасгийн тагнуулын нэг ахлах ажилтан дээд газарт явуулах бичигтээ/Монгол улсаас энэ оны эхээр оргож ирсэн Дорж гэгчийг мөрдөн байцаахад өөрийн байдлын талаар тодорхой мэдүүлсэн мэдүүлгийг үүний урьд танд хүргүүлсэн тул томилсон буй заа. Тэр, Монголын дотоод яамнаас нааш ирүүлж байгаа тагнуулын хүмүүсийг олж илрүүлэх үүргийг сайн биелүүлэх төлөвтэй байсан боловч архинд дуртайн хар гайгаар хэт ууж шатаж үхсэн нь тогтоогдов. Гадны хүн хорлосон гэх зүйл илрээгүй гэж бичээд хэрэв хутгаар хоолойгоо огтолсон/ гэж илтгэвэл бөөн яршиг удна. Нэгэнт үхсэн юм чинь ингэх нь хал балгүй гэж чулуу хөөлгөж аргалснаар хүн амины хэрэг нам жим өнгөрчээ.