1.“Хамгийн эрхэм зүйл”-ийн цаана...

   Далай лам саяхан Их Британийн нэгэн телевизэд өгсөн ярилцлагадаа “Эрх чөлөө бол хамгийн эрхэм зүйл” гэж онцолжээ. Хүний амьдралын утга учрыг цаг ямагт оюундаа тунгаан бясалгаж явдаг эрхэм хүн тэрбээр энэ үгийг санамсаргүй хэлээгүй нь лавтай. Далай ламын “хамгийн эрхэм зүйл” гэж тодорхойлсон эрх, эрх чөлөө гэдэг үгийн агуулгыг бид харин аль хэр тунгаан боддог билээ?

   Эрх чөлөө гэдэг өөрөө бий болчихдоггүй, ямагт их үнээр, тэмцлээр олддог зүйл. Эрх чөлөөний төлөөх тэмцлийн үнийг бүгд төлдөггүй, тодорхой цаг үед тодорхой хүмүүс төлдөг ч үр шимийг нь харин үе үеэрээ, бүх нийтээрээ хүртдэг. Эрх чөлөөний үнийг биеэрээ мэдрээгүй хүмүүс эрх чөлөөний агуулгын талаар тэгтлээ эргэцүүлдэггүй нь ч гайхах зүйл биш ээ.

   Ардчилсан Монгол улсын иргэнийхээ хувьд бидҮндсэн хуулиар олгогдсон амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, халдашгүй чөлөөтэй байх, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, өмч хөрөнгө эзэмших эрхтэй. Энэ бол та бидний хүн байх жам ёсны эрх чөлөө. Гэвч эдгээр нь зөвхөн монгол хүний эрх бус, НҮБ-ын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд туссан хүн гэх эрхэм хувь заяанд төрсөн бүхний үндсэн эрх. Жам ёсны энэхүү эрх чөлөөгөө эдлэхэд маань дутаж болохгүй нэгэн чухал эрх бол мэдэх эрх, эрх чөлөө билээ. Тэр тусмаа үзэл сурталжсан, мушгин гуйвуулсан, хэн нэгний эрх ашигт нийцүүлсэн бус, үнэн бодит байдлыг байгаагаар нь мэдэх эрх.

   Өдөр тутам хариултыг нь мэдэж байх ёстой үй олон асуулт бидэнд байна: Амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, халдашгүй чөлөөтэй байх эрх маань төр засгийн хамгаалалтад байна уу, эсвэл үгүй юу? Бидний өмнө үүрэг хүлээж, бидний татвараар санхүүждэг төрийн байгууллага, улс төрчид энэ үүргээ биелүүлэхэд бэлэн байна уу? Бидний төлсөн татварыг албан тушаалтнууд юунд зарцуулж байна вэ? Бүх хүнд, тэр дундаа надад, танд адилхан хүртээлтэй байх ёстой нийтийн баялагийг хэн нэг нь зөвхөн өөртөө зориулаагүй биз? Зөндөө асуултын хариуг зөвөөр нь бид мэдэх эрхтэй.

    Энэ бүхнийг мэдэх эрх хуулиар нээлттэй ч хүн болгон өөрийн гэсэн оногдсон ажилтай, амьдралын ачаатай шүү дээ. Орчин цагийн хүмүүст хүссэн бүх мэдээллийнхээ хойноос хөөцөлдөх боломж, цаг зав хомс. Ийм нөхцөлд өмнөөс маань энэ ажлыг “хөөцөлдөж”, мэдэх эрхээ эдлэх боломжоор хангаж өгдгөөрөө хэвлэл мэдээлэл бидний мэдэх эрхийн маань хүндтэй манаач юм. Иймээс л хэвлэл мэдээллийн салбарын зүрх, тархи нь байх учиртай сэтгүүлчдийг дэлхий нийтээр хүний эрхийн манаач гэдэг.

                         2. Хуулиар баталгаажсан “манаач”-ийн эрх, “хоточ нохойн” үүрэг

   Хэвлэл мэдээллийн салбар дээр дурдсан онцгой үүрэгтэй учраас л энэ үүргээ гүйцэтгэх боломжийг нь хуулиар баталгаажуулж хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах ёстой юм. Түүнээс бус хэвлэлийн эрх чөлөө бол хүмүүсийг ажил мэргэжлээр нь ялгаварлаж нэг хэсэгт нь онцгой эрх олгож байгаа хэрэг огт биш. Өөрөөр хэлбэл хэвлэлийн эрх чөлөө бол хүний эрхийг, Та бидний эрхийг хамгаалахын тулд л онцгойлж үздэг эрх. 

   Үүгээрээ хэвлэлийн эрх чөлөө бол юуны өмнө бодит байдлыг мэргэжлийн ёс зүйн үүднээс үнэнээр нь мэдээлэх үүрэгтэй сэтгүүлчийн мэргэжлийн ажлаа чөлөөтэй явуулах эрх чөлөө юм.

   Сэтгүүлчдэд нүдээр харж, чихээр сонссоноо олон нийтэд хүргэх чухал боломжийг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд олгодог.Мөн тэдэнд хүний эрхийн манаач байх ажлаа ёс зүйтэй, мэргэжлийн түвшинд хэрэгжүүлэх, ийм чадвартай байх шаардлагыг ч хэвлэл мэдээллийн байгууллага тавьж байх үүрэгтэй.

    Ардчилсан оронд хэвлэл мэдээлэл ийнхүү хүмүүст мэдэх эрхээ эдлэх боломж олгодог, түүгээрээ бусад эрхээ хамгаалах чухал баталгаа бүрдүүлж өгдөг учраас л түүнийг дөрөв дэх засаглал гэж үздэг. Ач холбогдлынх нь хувьд хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гээд бусад салаа мөчиртэй адилтган үзэж байна гэсэн үг. Энэ нь хэвлэл мэдээллийн салбарт эрх олгож байгаагаас илүүтэй онцгой үүрэг, хариуцлага ноогдуулж байгаа хэрэг юм.

   Хариуцлагагүй эрх мэдэл, эрх чөлөө гэж байх ёсгүй. Та бид өөрсдийнхөө эрх, эрх чөлөөг хариуцлагатайгаар хамгаалахыг, сайн засаглал төлөвшүүлэхийг УИХ, Засгийн газар, шүүх засаглалаа сшаарддаг шигээ ийм шаардлагыг дөрөвдэх засаглалд ч мөн тавихаас аргагүй.

   Сайн засаглал оршин байхын тулд үзэл баримтлал нь оновчтой, хууль нь тодорхой, дүрэм журам, стандарттай, тэр бүхэн нь хэрэгждэг байх ёстой. Дөрөв дэх засаглал сайн засаглал болоход ийм нөхцлийг хангах Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль онцгой чухал юм. Дэлхийн жишгээс харвал ийм хуулиар юуны өмнө сэтгүүлчийн мэргэжлийн эрх чөлөө, хараат бус ажиллах нөхцөл баталгаажих ёстой ажээ. Бас энэ хуулиар сэтгүүлч эрх чөлөөгөө хариуцлагатайгаар эдлэх, үүргээ ёс зүйтэй, чанартай гүйцэтгэх шаардлага, нөхцлийг ч бүрдүүлэх ёстой болж байна.

   Хүний эрхийг хамгаалах үүргээ гүйцэтгэж чаддаг, хараат бус - чөлөөт сэтгүүл зүй хөгжих үндсэн баталгаа нь ойлгомжтой бөгөөд тааламжтай хууль эрх зүйн орчинд мэргэжлийн чадавхаараа өрсөлдөж, арилжааны утгаараа амьдарч чаддаг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд  юм.

   Хуулийн хүрээнд ил тод, хариуцлагатай ажилладаг жинхэнэ арилжааны хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд төлөвшиж хөгжих үндсийг хуулиар л бүрдүүлэх учиртай.

                                                      3. Мэдэх эрх маань хаана явна?

    Ардчилал бол хүрээд зогсчихдог диваажин биш, харин нэгэн төрлийн амьдрах арга хэлбэр, үнэт зүйл, эрх чөлөөний нэгэн адил тасралтгүй хичээл зүтгэлээр тэмцэж баталгаажуулж явах учиртай зүйл билээ.

   Фрийдомхаусын үнэлгээгээр эрх чөлөөт орны тоонд зүй ёсоор тооцогдох болсон Монгол Улс “Хил хязгааргүй сэтгүүлчид” байгууллагаас гаргадаг 2013 оны хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр дэлхийн 180 орчим орны дотор 98-р байрт жагсжээ. 2002 онд 53-д байсан байр маань арваад жилийн хугацаанд ийнхүү урагшлах бус ухарсныг анхаарахгүй байхын аргагүй.

    Манай хэвлэлийн эрх чөлөөний чиглэлээр ажилладаг төрийн бус байгууллагуудаас хийсэн удаа дараагийн судалгаагаар Монголын сэтгүүлчдийн олонх нь хараат бусаар ажиллах нөхцөл баталгаажаагүй бөгөөд тэд өөрсдийгөө юун түрүүнд эздээсээ, улс төрчдөөс, мөнгөнөөс хамааралтай байгаа гэж үзсэн байдаг.

    Хэвлэлийн хүрээлэнгийн сүүлийн судалгаагаар гурван сая хүрэхгүй хүнтэй Монголын жижигхэн зах зээл дээр нийт 500 орчим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл  үйл ажиллагаа явуулж байна. Ийм нөхцөлд хэвлэл мэдээллийн зах зээл эрүүл өрсөлдөөнд оршиж байна гэж үзэх ямар ч үндэсгүй бөгөөд сэтгүүлчдийн эвлэлийг олон жил толгойлсон ахмад сэтгүүлч Ц.Дашдондов гуай саяхан “Монголд мөлжлөгийн сэтгүүлзүй оршиж байна” хэмээн харамсан өгүүлсэн нь үүнийг нотолно.

    Монголд захиалгат сэтгүүл зүй цэцэглэсэн хийгээд сэтгүүлчид хүний эрхийг хамгаалах, эрэн сурвалжлах үйлсэд шамдах бус, амьдралд нь арай ядан хүрэлцэх цалинтай өдөр хоногийг өнгөрөөж, арга ядахдаа үйлдвэрчний эвлэл байгуулах талаар санаашрах болсон хоёр баримтыг харьцуулан үзвэл олон дүгнэлт хийж болно. Хэвлэлийн эрх чөлөөний үзүүлэлтээр жил дараалан ухарч ирсэнд ч нэг их гайхах шаардлагагүй.

   Энэ бүхний шалтгааныг олон зүйлтэй холбож болох ч эцсийн эцэст Монголд хэвлэл мэдээллийн салбар хорь гаруй жилийн турш ямар ч эрх зүйн зохицуулалтгүй явж ирсэн зах замбараагүй нөхцөл байдалтай холбон үзэхээс аргагүй.

   1998 онд багагүй эсэргүүцэл давж батлагдсан ганц нүүр Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль, уг нь хараат бус байх учиртай ч өнөөдөр Ерөнхий сайдын шууд хараа хяналтад ажиллаж байгаа Харилцаа холбооны зохицуулах зөвлөлөөс гаргасан хэдэн журмыг эс тооцвол дөрөв дэх засаглалд эрх олгож, үүрэг хүлээлгэсэн эрх зүйн зохицуулалт бараг алга.

   Ийм нөхцөлд эрх чөлөөт Монголын иргэд бидний мэдэх эрх шат шатны, бас хувь, хувьсгалын том жижиг дарга нар, эздийн гарт байгаад гайхах зүйл огт үгүй юм. Эрх зүйт ёсны мөн чанар нь эрх мэдлийг даргын гараас гаргаж олонхийн зөвшилцлөөр төрсөн хуулийн засаглалд шилжүүлэхэд байдаг билээ. Үүнд дарга болгон дуртай байдаггүй. Эрх чөлөөг тэмцэж олдгийн шалтгаан үүнд оршдог.

   Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьж, УИХ-ын өнгөрсөн намрын чуулганы хугацаанд хэлэлцэгдэж байгаад түр зогссон Хэвлэлийн эрх чөлөөний шинэ хуулиар чухамхүү энэ дүр зургийг өөрчлөхийг зорьсон. Ийм үзэл санаанд суурилсан хууль төрөхөд сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн салбарынхан, хүний эрх, хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг итгэл үнэмшлээ болгосон иргэний нийгмийн зүтгэлтнүүд төдийгүй хүн бүрийн оролцоо чухал юм.

    Өөрийнхөө, үр хүүхдийнхээ жам ёсны эрхийг үнэлж хүндэлдэг хүн бүхэнд Хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийн мэндийг хүргэе. 

                                                УИХ-ын гишүүн М.БАТЧИМЭГ