Эх хэл ихийн эхлэл. Бодлын тайлал яриа, ярианы тэмдэглэл бичвэр, бичвэрийн тайлал унших, уншихын ухаарал бодол. Бодох, ярих, бичих, унших, бодол, яриа, бичвэр, уншвар, ер нь, хамаг бүгд, тэгэхээр, хэлний үр. Эх хэл, тэгэхээр үрийн эх, ихийн эхлэл. Үрийн эх, ихийн эхлэл эх хэл монгол хэлийг монгол хэлнийхэн гэгчид л кирилчилэл, дүрэмжилт гэсэн их муухай, тун хорлонтой хоёр муу үйлээр бөхөөж ирсэн, мөхөөж байна.
Кирилчилэл бол эх хэлийг эх тэмдэглэл, эх утга, эх соёлоос нь хөндийрүүлсэн их хорлонтой, тун муу үйл мөн. Аливаа тэмдэгт бүхэнд дүрслэл, утга, хэрэглээ бий. Энэ бүх чанараараа, тэр ахуй соёлын мэдрэмжтэй байдаг. Тэгэхээр монгол хэлний эх бичиг үсэг эх соёлын язгууртай байх нь л дээ. Түүний тэмдэг бүрийн дүрслэл, утга, хэрэглээнд эх бодол, эх утга, эх арга, ер нь эх соёл бүхэлдээ шингээстэй байх нээ. Эх хэлээ сурна гэдэгт иймд бодох, ярих, бичих, унших, ухаарах, ер нь аж төрөх эх соёлд суралцах, эх соёлоо өөртөө шингээх гэсэн утга байх нээ. Монгол хэлний бичиг үсгийн эх тэмдэглэгээний кирилчилэл нь тэгэхээр эхгүй тэмдэглэл, эх утгагүй утга, эх соёлгүй соёл, эх хэрэглээгүй хэрэглээ, эхгүй сэтгэлгээ, эхгүй яриа, эхгүй уншвар, эхгүй бичвэр, эхгүй сургалт, эхгүй боловсрол, эхгүй үр, их өнчирлийн эх, эх хэлний их бөхөлтийн эхлэл болсон байх нь ээ. Энэ бол эх хэл монгол хэлний түүхэнд дэх их том гамшиг юм. Энэ гамшиг байгалийнх биш, харин хүнийх. Гундмаар.
Дүрэмжилт бол кирилчилсэн монгол бичиг үсэг эх соёлгүй болсных нь нэг том гажиг мөн. Кирилчилсэн монгол хэлэнд юу л байна, ёстой дүрэм л байна. Тэр тусмаа эрүүл монгол хүн язгуур соёлынхоо хувьд яагаад ч барихгүй эргүү гэмээр, бүр элэг авчихмаар нь мөн ч олон гээч.
Угтаа дүрс, тэмдэгтийн дараалал болох үгийг кирилчилж энэ цагийнхнаар эр, эм, эр ч биш, эм ч бишээр ялгуулж суулгах. Хүн, малын эр, эм, эр ч биш, эм ч бишийг гадарладаг эрүүл ухаант монгол хүн ийм юм ер нь хийж суусан юм болов уу. Ингэж дэмийрч суух цаг тэдэнд ер нь байсийм болов уу.
Дүрмийн заалтууд хоорондоо зөрчилгүй, хэрэглэж болохоор байх нь дүрэмжүүлэлтийн чанар, чансааны нэгэн хэмжүүр байдаг юм. Энэ хэмжүүрээр кирилчилсэн бичиг үсгийн дүрмийн тогтолцоог шинжвэл “...заримдаа гээгдэнэ, заримдаа гээгдэхгүй..., эр үгийнх, эм үгийнх, эр ч биш, эм ч биш үгийнх; ...хатуурах, зөөлрөх …, тэмдэгт заримдаа гэнэт нэмэгдэнэ, зарим үсэрч алга болох ...гэх зэрэг” хэлэхэд ч эвгүй, хэрэглэхэд ч бэрх элдэв хошин заалтууд мөн олон байх. Ийм хошин нь улам нэмэгдээд байгаа нь бүр хачин. Ийм хачин гашгаас болоод адил нөхцөлд элдвээр элдэвлэгдсэн бичвэр мөн ч элбэг байх. Бичгийн кирилчилсэн монгол хэл иймэрхүү марзанжилтаар бүтүүхэндээ мунхаглалын марзан хэл болоод байх шиг.
Хийрхэх тусам хийхгүй байдгийн адил дүрэмжих тусам дүрэмгүй болдог нь жам билээ. Долоохон үгтэй өгүүлбэрийг зөв бичихэд монгол хэлний кирилчиллүүлсэн бичиг үсгийн дүрмийн 100 заалтыг заавал мэдэх хэрэгтэй болох нь судалгааны нэгэн дүн. Энэ нь ийм өгүүлбэр бүхий чээж (цээж) бичгийн шалгалтад ангиараа муу авах магадлал их өндөөр гэсэн үг. Эх хэлээрээ улсаараа муу сурдаг, улсаараа муу ярьдаг, улсаараа муухай илтгэдэг, улсаараа хөггүй гиншдэг, улсаараа алдаатай бичдэг болсны бодит нэг шалтгаан нь энэ л огт хэрэггүй, хийрхсэн дүрэмжилт, бас дүрэмгүйжилт мөн. Эх хэлийг дүрэмжүүлэх ийм хийрхэлд их ядарсан, сүүлдээ бүр залхасан монгол зон одоо аргаа ядахдаа дүрэмжсэн атлаа дүрэмгүй буруу яриа, харьцааг нь арга билгийн ухаанаараа аятайхан буулгаж зөвөөр ойлгох гэж их л хичээж явах. Буруугаар ярьж зөвөөр ойлгох нь иймд кирилчилэгдсэн монголын үнэт зүйл, соёл болох нь нээ. Энэ бол эх хэл монгол хэлний түүхэн дэх гавьяа биш харин их том гай юм. Энэ гай байгалийнх биш харин хүнийх. Гандмаар.
Эх хэл, их соёл монгол хэл кирилчиллээр эх язгуураасаа салж бөхөж эхэлсэн нь түүх. Түүний энэ түүхэн бөхөлт огт хэрэггүй хийрхсэн дүрэмжилтээр түүхэн мөхөлт болж хувирч буй нь бодит байдал. Эх хэлний энэ бөхөлт, мөхөлт нь эцэстээ монгол зон олонг буруугаар харьцаж, урвуугаар ойлголцоход хүргэсэн буй бодит амьдрал. Энэ нь үнэндээ тэд эх хэлээрээ төгс ойлголцохгүй, харьцаж чадахгүйд хүрсний нэгэн тод шинж тэмдэг. Энэ шинж тэмдэг “монгол зон нэг үндэстний нэгдмэл чанараа аажмаар алдаж байна” гэсэн гашуун үнэнг шивнээд байх. Энэ шивнээг сонсоход мэдээж гашуун. Гашуун энэ шивнээн утга, агуулга нь дэлхийд үгүйрч үгүйлэгдсэн олон олон үндэстний гашуун түүх, гашуун сургамжийнхтай эв ижилхэн гэдгийг барьж нэг чадвал тэр бүр ч гашуун, бүр ч аймаар.
Ихийн эхлэл эх хэлний бөхөлт эцэстээ их үндэстэн, эх орны мөхөлт. Ийм бөхөлт, тийм мөхөлт байгалийнх биш, харин дандаа л хүнийх л байх. Эх хэлээ бөхөөгч хүн тэгэхээр эх орноо мөхөөгч болох.
Ц.Лувсандорж
2015 оны нэгдүгээр сарын 24-ний өдөр
Кирилчилэл бол эх хэлийг эх тэмдэглэл, эх утга, эх соёлоос нь хөндийрүүлсэн их хорлонтой, тун муу үйл мөн. Аливаа тэмдэгт бүхэнд дүрслэл, утга, хэрэглээ бий. Энэ бүх чанараараа, тэр ахуй соёлын мэдрэмжтэй байдаг. Тэгэхээр монгол хэлний эх бичиг үсэг эх соёлын язгууртай байх нь л дээ. Түүний тэмдэг бүрийн дүрслэл, утга, хэрэглээнд эх бодол, эх утга, эх арга, ер нь эх соёл бүхэлдээ шингээстэй байх нээ. Эх хэлээ сурна гэдэгт иймд бодох, ярих, бичих, унших, ухаарах, ер нь аж төрөх эх соёлд суралцах, эх соёлоо өөртөө шингээх гэсэн утга байх нээ. Монгол хэлний бичиг үсгийн эх тэмдэглэгээний кирилчилэл нь тэгэхээр эхгүй тэмдэглэл, эх утгагүй утга, эх соёлгүй соёл, эх хэрэглээгүй хэрэглээ, эхгүй сэтгэлгээ, эхгүй яриа, эхгүй уншвар, эхгүй бичвэр, эхгүй сургалт, эхгүй боловсрол, эхгүй үр, их өнчирлийн эх, эх хэлний их бөхөлтийн эхлэл болсон байх нь ээ. Энэ бол эх хэл монгол хэлний түүхэнд дэх их том гамшиг юм. Энэ гамшиг байгалийнх биш, харин хүнийх. Гундмаар.
Дүрэмжилт бол кирилчилсэн монгол бичиг үсэг эх соёлгүй болсных нь нэг том гажиг мөн. Кирилчилсэн монгол хэлэнд юу л байна, ёстой дүрэм л байна. Тэр тусмаа эрүүл монгол хүн язгуур соёлынхоо хувьд яагаад ч барихгүй эргүү гэмээр, бүр элэг авчихмаар нь мөн ч олон гээч.
Угтаа дүрс, тэмдэгтийн дараалал болох үгийг кирилчилж энэ цагийнхнаар эр, эм, эр ч биш, эм ч бишээр ялгуулж суулгах. Хүн, малын эр, эм, эр ч биш, эм ч бишийг гадарладаг эрүүл ухаант монгол хүн ийм юм ер нь хийж суусан юм болов уу. Ингэж дэмийрч суух цаг тэдэнд ер нь байсийм болов уу.
Дүрмийн заалтууд хоорондоо зөрчилгүй, хэрэглэж болохоор байх нь дүрэмжүүлэлтийн чанар, чансааны нэгэн хэмжүүр байдаг юм. Энэ хэмжүүрээр кирилчилсэн бичиг үсгийн дүрмийн тогтолцоог шинжвэл “...заримдаа гээгдэнэ, заримдаа гээгдэхгүй..., эр үгийнх, эм үгийнх, эр ч биш, эм ч биш үгийнх; ...хатуурах, зөөлрөх …, тэмдэгт заримдаа гэнэт нэмэгдэнэ, зарим үсэрч алга болох ...гэх зэрэг” хэлэхэд ч эвгүй, хэрэглэхэд ч бэрх элдэв хошин заалтууд мөн олон байх. Ийм хошин нь улам нэмэгдээд байгаа нь бүр хачин. Ийм хачин гашгаас болоод адил нөхцөлд элдвээр элдэвлэгдсэн бичвэр мөн ч элбэг байх. Бичгийн кирилчилсэн монгол хэл иймэрхүү марзанжилтаар бүтүүхэндээ мунхаглалын марзан хэл болоод байх шиг.
Хийрхэх тусам хийхгүй байдгийн адил дүрэмжих тусам дүрэмгүй болдог нь жам билээ. Долоохон үгтэй өгүүлбэрийг зөв бичихэд монгол хэлний кирилчиллүүлсэн бичиг үсгийн дүрмийн 100 заалтыг заавал мэдэх хэрэгтэй болох нь судалгааны нэгэн дүн. Энэ нь ийм өгүүлбэр бүхий чээж (цээж) бичгийн шалгалтад ангиараа муу авах магадлал их өндөөр гэсэн үг. Эх хэлээрээ улсаараа муу сурдаг, улсаараа муу ярьдаг, улсаараа муухай илтгэдэг, улсаараа хөггүй гиншдэг, улсаараа алдаатай бичдэг болсны бодит нэг шалтгаан нь энэ л огт хэрэггүй, хийрхсэн дүрэмжилт, бас дүрэмгүйжилт мөн. Эх хэлийг дүрэмжүүлэх ийм хийрхэлд их ядарсан, сүүлдээ бүр залхасан монгол зон одоо аргаа ядахдаа дүрэмжсэн атлаа дүрэмгүй буруу яриа, харьцааг нь арга билгийн ухаанаараа аятайхан буулгаж зөвөөр ойлгох гэж их л хичээж явах. Буруугаар ярьж зөвөөр ойлгох нь иймд кирилчилэгдсэн монголын үнэт зүйл, соёл болох нь нээ. Энэ бол эх хэл монгол хэлний түүхэн дэх гавьяа биш харин их том гай юм. Энэ гай байгалийнх биш харин хүнийх. Гандмаар.
Эх хэл, их соёл монгол хэл кирилчиллээр эх язгуураасаа салж бөхөж эхэлсэн нь түүх. Түүний энэ түүхэн бөхөлт огт хэрэггүй хийрхсэн дүрэмжилтээр түүхэн мөхөлт болж хувирч буй нь бодит байдал. Эх хэлний энэ бөхөлт, мөхөлт нь эцэстээ монгол зон олонг буруугаар харьцаж, урвуугаар ойлголцоход хүргэсэн буй бодит амьдрал. Энэ нь үнэндээ тэд эх хэлээрээ төгс ойлголцохгүй, харьцаж чадахгүйд хүрсний нэгэн тод шинж тэмдэг. Энэ шинж тэмдэг “монгол зон нэг үндэстний нэгдмэл чанараа аажмаар алдаж байна” гэсэн гашуун үнэнг шивнээд байх. Энэ шивнээг сонсоход мэдээж гашуун. Гашуун энэ шивнээн утга, агуулга нь дэлхийд үгүйрч үгүйлэгдсэн олон олон үндэстний гашуун түүх, гашуун сургамжийнхтай эв ижилхэн гэдгийг барьж нэг чадвал тэр бүр ч гашуун, бүр ч аймаар.
Ихийн эхлэл эх хэлний бөхөлт эцэстээ их үндэстэн, эх орны мөхөлт. Ийм бөхөлт, тийм мөхөлт байгалийнх биш, харин дандаа л хүнийх л байх. Эх хэлээ бөхөөгч хүн тэгэхээр эх орноо мөхөөгч болох.
Ц.Лувсандорж
2015 оны нэгдүгээр сарын 24-ний өдөр
