Чингис хаан өөрт нь олон удаа тус хүргэж, нөмөр нөөлөг болж явсан эцгийн хуучин анд, алдарт ван хан Тоорилын төрсөн дүү Жаха-Хамбу ноёны гүнж Ибагийг өөртөө авч, дүү Сорхагтани хэмээх гоо үзэсгэлэнт охиныг хөвүүн Тулуйдаа хатан болгон авч өгчээ. Эзэн Чингис хааны өөрийнх нь соёрхлоор 1203 оны гахай жил Сорхагтани бэхи алтан ургийн дотор орж ирсэн цагаас насан эцэс болтлоо нэр нөлөөтэй бэр байж Чингис хаан, Өгэдэй хаадын хайр ивээлийг хүлээж, “Эш хатан” Бэхи тайху хэмээх цол өргөмжлөгдөн гэр бүл, улс орондоо мөн гадаад дэлхий дахинд ихээхэн алдар хүндтэй явсан эрхэмсэг хатан юм. Чингис хааны отгон хөвгүүн Тулуйн хатан Сорхагтани бэхи Мөнх, Хубилай, Хүлэг, Аригбөх дөрвөн хөвүүн төрүүлж өсгөсөн нь Монголын их хаадын зэрэгт хүрч хаан ширээг үе залгамжлан барьж ирсэн түүхтэй. Тулуй эзний үнэнч хань Сорхагтани бэхи түмэн олны хүндтэй бэр болж, түүх сударт “Бодисадвагийн хувилгаан бэр” хэмээн тэмдэглэгдэх хүртлээ нэр төртэй амьдарчээ.
Рашид-ад Диний өгүүлсэнээр:
Сорхагтани бэхи миний хайрлаж байдаг нөхөр минь хааны төлөө, түүний өмнөөс өөрийгөө золиослосон билээ гэж үргэлж ярьдаг байж. Тулуй эзэн нас барсанаас хойш өнчирч хоцорсон хөвүүдээ өсгөн хүмүүжүүлэхийн төлөө ихээхэн чармайсаны үрээр сайн үйлсийг бүтээдэг ёсорхог болгон хүмүүжүүлж, хөвгүүдээ хоорондоо өчүүхэнч төдий маргалдах явдал хэзээ ч гаргуулдаггүй байсан. Хатдыг хоорондоо элэгсэг, эмх цэгцтэй, эргэцүүлэн боддог болгон хүмүүжүүлсэн. Чингис хаан, Тулуй хаанаас үлдэж хоцроод түүний захиргаанд байсан хөвгүүд, ач нар болон цэргийн ахмад ноёдоо хамгаалж хүмүүжүүлдэг. Тэд ч төгс ухаантай, туйлын авьяаслаг гэж биширдэг болохоор түүний айлдсанаас хумсын чинээ ч даварч зөрдөггүй байлаа гэж Рашид-ад Дин ихэд сайшаан магтаж Сорхагтани бэхийн зөвхөн гэр бүл, үр хүүхдүүддээ төдийгүй харьяалсан албат ноёд, залуу хатдыг хүмүүжүүлэхэд ихэд анхаардаг уужуу ухаан, холч бодлыг илэрхийлсэн байдгийг дурьдаж үлдээжээ.
Хуралдай, алтан ургийнхны уулзалт зөвлөгөөн, ер нь хэзээ ч хүн болгоны өмнө хамгийн ганган хээнцэр хувцаслаж ирсэн Сорхагтани бэхи бараа бологсод хийгээд цэрэг дайчид , цөмийнх нь сүр жавхланг бууруулж харагдуулдаг сүр жавхалантай хатан байлаа. Цэвэр цэмцгэр биеэ авч явах сүр жавхлан төгөлдөр, эрхэмсэг амьдрахыг үлгэрлэдэг байсан нь харагдана.
Хан хөвгүүддээ өндөр боловсрол олгож, цэрэг дайны болон байлдах эрдмийн мэдлэг олгохыг нэн чухалчилсаны үрээр алтан ургын бусад хан хөвгүүдээс даван гарч, хан төрийн эрхийг бариулж чадсан нь Сорхагтани бэхи хатантны төрт ёсны бодлого залгамж чанарыг барьж байсантай холбоотой . Хан хөвгүүд өөрсдөө хэдийгээр эрх мэдэлтэй, зарлиг тушаал буулгах, хориглох бүрэн сүр хүчтэй байсан боловч Их засаг хуулийг зөрчих юм уу өөрчлөхийг хориглосон хатуу зарчмыг Сорхагтани бэхи хатан баримталж байсан байна.
“Холын хүнд өршөөл тус хүргэвээс
Алдар нэр дуурсана
Ойрын хүнд асрал өглөгийг хүртээвээс
Эв эе бүтээл, хүчин нэмэгдэнэ”. гэсэн Чингис хааны билиг сургаалыг Сорхагтани бэхи хатан мөрдлөг болгож байсан нь лавтай байна.
Гүюүг хаан их цэрэгтэйгээр Бат хааны хязгаар тийш хөдөлмөгц, Сорхагтани бэхи Бат хаанд нууцаар яаралтай элч довтолгож, Чингис хааны алтан ургийн хоёр их хаад хоорондоо нүүрлэн тулалдаж, ахан дүүсийн цус урсан монгол түмэнд хүнд гарз тохиолдож ч болох түүхэн эгзэгтэй мөч үүсээд байсныг Сорхагтан Бэхи хатан эвлэрүүлж чадсан байдаг. Тулуй хааны ууган хөвүүн Мөнхийг ухаан билэг төгс, авьяаслаг хаан байхаар бэлтгэгдсэн нь төрт ёсонд Сорхагтан Бэхи хатны гүйцэтгэсэн том гавъяа юм. Бат хаан түүнийг байхад яахин би хаан болохсон билээ. Мөнхийг дэмжээд ах дүүс, төрөл төрөгсөд ба бүх ноёдыг Мөнхийн захиргаанд оруулан захируулж, Мөнхийг онон, хэрлэнд очиж хаанд өргөмжлүүлэхээр явуулсан байдаг.
Хаан сууж байх эрхийг Тулуйн өрхийнхөнд шилжүүлж, бататгах нь Сорхагтани бэхийн авьяас, түүний алсыг харах чадварын ач нь. Бат хааны элэгсэг дотны ухаалаг алхам түүний тус дэмжлэгтэйгээр Мөнх хаан ширээнд суужээ. Мөнх их хааны сэнтийд заларсан явдал нь Монголын эзэнт их гүрний их хааны ширээг эзлэхийн төлөө Чингис хааны олон ач хөвгүүд, хатад тэдгээрийг дагалдсан их ноёд, сайд, баатар жанжидын идэвхтэй оролцсон өрсөлдөөнд ухаан билэг, авьяас чадварт хатан эх Сорхагтани бэхийн зүтгэлийн ач буян их байсан билээ.
Сорхагтани бэхи хатан түүнд заяасан ухаан, авьяасынхаа ачаар л тэр хөвүүдээ үеэл ахан дүүсийнх нь түрүүнд гаргаж, хаан төр ба хааны зэрэгт хүргэж чадсан нь эргэлзээгүй юм. Сорхагтани бэхи хатаны хөвүүн Мөнх, Хубилай, Хүлэг, Аригбөх гэсэн хөвгүүд нь он жил дарааллын хуудаснаа Хаан ширээнд сууж байжээ.
Төвшин сайхан их засгийг Тулуйн удам бариад байвал
Төвгөөс удах гурван дайсныг монголчууд үзэхгүйсэн.
Угсаа сайт хөвүүдээ, улсын эзэд болтол хүмүүжүүлж
Ургын урагтаа хүндлэгдэж, улс гүрэндээ алдаршаад
Тулуй эзэн-эр нөхрийнхөө хойноос тэнгэрт хальсан нь Төрт ёсонд хүндхэн гарз тохиолдсон нь түүхэнд үлджээ. Түүний нас барсан үеэс алтан ургынхны цаашдын эв нэгдэл сүрхий ганхсан байдаг нь Сорхагтан бэхи хатны орон зай үгүйлэгдэх болсоныг харуулдаг.
Рашид-ад Диний өгүүлсэнээр:
Сорхагтани бэхи миний хайрлаж байдаг нөхөр минь хааны төлөө, түүний өмнөөс өөрийгөө золиослосон билээ гэж үргэлж ярьдаг байж. Тулуй эзэн нас барсанаас хойш өнчирч хоцорсон хөвүүдээ өсгөн хүмүүжүүлэхийн төлөө ихээхэн чармайсаны үрээр сайн үйлсийг бүтээдэг ёсорхог болгон хүмүүжүүлж, хөвгүүдээ хоорондоо өчүүхэнч төдий маргалдах явдал хэзээ ч гаргуулдаггүй байсан. Хатдыг хоорондоо элэгсэг, эмх цэгцтэй, эргэцүүлэн боддог болгон хүмүүжүүлсэн. Чингис хаан, Тулуй хаанаас үлдэж хоцроод түүний захиргаанд байсан хөвгүүд, ач нар болон цэргийн ахмад ноёдоо хамгаалж хүмүүжүүлдэг. Тэд ч төгс ухаантай, туйлын авьяаслаг гэж биширдэг болохоор түүний айлдсанаас хумсын чинээ ч даварч зөрдөггүй байлаа гэж Рашид-ад Дин ихэд сайшаан магтаж Сорхагтани бэхийн зөвхөн гэр бүл, үр хүүхдүүддээ төдийгүй харьяалсан албат ноёд, залуу хатдыг хүмүүжүүлэхэд ихэд анхаардаг уужуу ухаан, холч бодлыг илэрхийлсэн байдгийг дурьдаж үлдээжээ.
Хуралдай, алтан ургийнхны уулзалт зөвлөгөөн, ер нь хэзээ ч хүн болгоны өмнө хамгийн ганган хээнцэр хувцаслаж ирсэн Сорхагтани бэхи бараа бологсод хийгээд цэрэг дайчид , цөмийнх нь сүр жавхланг бууруулж харагдуулдаг сүр жавхалантай хатан байлаа. Цэвэр цэмцгэр биеэ авч явах сүр жавхлан төгөлдөр, эрхэмсэг амьдрахыг үлгэрлэдэг байсан нь харагдана.
Хан хөвгүүддээ өндөр боловсрол олгож, цэрэг дайны болон байлдах эрдмийн мэдлэг олгохыг нэн чухалчилсаны үрээр алтан ургын бусад хан хөвгүүдээс даван гарч, хан төрийн эрхийг бариулж чадсан нь Сорхагтани бэхи хатантны төрт ёсны бодлого залгамж чанарыг барьж байсантай холбоотой . Хан хөвгүүд өөрсдөө хэдийгээр эрх мэдэлтэй, зарлиг тушаал буулгах, хориглох бүрэн сүр хүчтэй байсан боловч Их засаг хуулийг зөрчих юм уу өөрчлөхийг хориглосон хатуу зарчмыг Сорхагтани бэхи хатан баримталж байсан байна.
“Холын хүнд өршөөл тус хүргэвээс
Алдар нэр дуурсана
Ойрын хүнд асрал өглөгийг хүртээвээс
Эв эе бүтээл, хүчин нэмэгдэнэ”. гэсэн Чингис хааны билиг сургаалыг Сорхагтани бэхи хатан мөрдлөг болгож байсан нь лавтай байна.
Гүюүг хаан их цэрэгтэйгээр Бат хааны хязгаар тийш хөдөлмөгц, Сорхагтани бэхи Бат хаанд нууцаар яаралтай элч довтолгож, Чингис хааны алтан ургийн хоёр их хаад хоорондоо нүүрлэн тулалдаж, ахан дүүсийн цус урсан монгол түмэнд хүнд гарз тохиолдож ч болох түүхэн эгзэгтэй мөч үүсээд байсныг Сорхагтан Бэхи хатан эвлэрүүлж чадсан байдаг. Тулуй хааны ууган хөвүүн Мөнхийг ухаан билэг төгс, авьяаслаг хаан байхаар бэлтгэгдсэн нь төрт ёсонд Сорхагтан Бэхи хатны гүйцэтгэсэн том гавъяа юм. Бат хаан түүнийг байхад яахин би хаан болохсон билээ. Мөнхийг дэмжээд ах дүүс, төрөл төрөгсөд ба бүх ноёдыг Мөнхийн захиргаанд оруулан захируулж, Мөнхийг онон, хэрлэнд очиж хаанд өргөмжлүүлэхээр явуулсан байдаг.
Хаан сууж байх эрхийг Тулуйн өрхийнхөнд шилжүүлж, бататгах нь Сорхагтани бэхийн авьяас, түүний алсыг харах чадварын ач нь. Бат хааны элэгсэг дотны ухаалаг алхам түүний тус дэмжлэгтэйгээр Мөнх хаан ширээнд суужээ. Мөнх их хааны сэнтийд заларсан явдал нь Монголын эзэнт их гүрний их хааны ширээг эзлэхийн төлөө Чингис хааны олон ач хөвгүүд, хатад тэдгээрийг дагалдсан их ноёд, сайд, баатар жанжидын идэвхтэй оролцсон өрсөлдөөнд ухаан билэг, авьяас чадварт хатан эх Сорхагтани бэхийн зүтгэлийн ач буян их байсан билээ.
Сорхагтани бэхи хатан түүнд заяасан ухаан, авьяасынхаа ачаар л тэр хөвүүдээ үеэл ахан дүүсийнх нь түрүүнд гаргаж, хаан төр ба хааны зэрэгт хүргэж чадсан нь эргэлзээгүй юм. Сорхагтани бэхи хатаны хөвүүн Мөнх, Хубилай, Хүлэг, Аригбөх гэсэн хөвгүүд нь он жил дарааллын хуудаснаа Хаан ширээнд сууж байжээ.
Төвшин сайхан их засгийг Тулуйн удам бариад байвал
Төвгөөс удах гурван дайсныг монголчууд үзэхгүйсэн.
Угсаа сайт хөвүүдээ, улсын эзэд болтол хүмүүжүүлж
Ургын урагтаа хүндлэгдэж, улс гүрэндээ алдаршаад
Тулуй эзэн-эр нөхрийнхөө хойноос тэнгэрт хальсан нь Төрт ёсонд хүндхэн гарз тохиолдсон нь түүхэнд үлджээ. Түүний нас барсан үеэс алтан ургынхны цаашдын эв нэгдэл сүрхий ганхсан байдаг нь Сорхагтан бэхи хатны орон зай үгүйлэгдэх болсоныг харуулдаг.
